კონფლიქტი ძალაუფლებასა და მორალს შორის

თენგიზ დალალიშვილის თარგმანი

ჰანს კიუნგი

კაცობრიობის ისტორიაში ძალაუფლებასა და მორალს შორის არსებული მუდმივი დაძაბულობის პირობებში, ნუთუ მორალმა ნამდვილად დაკარგა თავისი ადგილი? ამ კითხვაზე დადებით პასუხს იძლევიან მაკიაველისტი პოლიტიკოსები და პუბლიცისტები. ვინ არის ის, ვინც საგარეო პოლიტიკაში განსაზღვრული ეთიკური ,,ღირებულებების’’ შენარჩუნებას ითხოვს, _ ,,ქადაგი’’ და ,,წინასწარმეტყველი’’? ვინ არის ის, ვინც პოლიტიკას წმინდა ინტერესებზე აგებს, _ ცივი და ინტელიგენტი ,,სტრატეგოსი’’? ნუთუ შეუძლია უმნიშვნელო ინტერესებს, გავლენა მოახდინოს ძალაუფლებისა და მორალის შეხმატკბილებულ ურთიერთობებზე? ნუთუ ეს უმნიშვნელო ინტერესები გაცილებით ძლიერი აღმოჩნდება ხოლმე, ვიდრე მორალური პოსტულატები?




ა. ძალაუფლება და ადამიანის ამბივალენტური ბუნება


ძალაუფლებისა და მორალის ურთიერთმიმართების საკითხი მეტად რთულ პრობლემას წარმოადგენს. თუმცა არც ერთ ცნობილ პოლიტოლოგს ამ საკითხის თემატიზაცია არასოდეს მოუხდენია. საერთაშორისო ურთიერთობებისადმი მიძღვნილ უახლეს ლიტერატურაშიც რეალისტების (მაგრამ არა მორალისტების) ფილოსოფია დომინირებს. ისინი ავითარებენ მორგენთაუს პოლიტიკურ იდეებს, ძალაუფლებისა და მორალის ურთიერთმიმართების თაობაზე კი არაფერს ამბობენ. ჩვენ ამ საკითხს გვერდს ნამდვილად ვერ ავუქცევთ, პირიქით, განსაკუთრებით ჩავუღრმავდებით მას და ანალიზის დროს მოკლე ანთროპოლოგიურ წიაღსვლებსაც აუცილებლად მოვიშველიებთ.

ის აზრი, რომ ადამიანი არის ,,ზოონ პოლიტიკონ’’, ანუ ,,საზოგადოებრივი არსება’’, არისტოტელედან იღებს სათავეს, მაგრამ პირველად ნიცშემ და მასთან ერთად მაქს ვებერმა და ჰანს მორგენთაუმ გაიაზრეს ის, რომ ამ ,,პოლიტიკურ არსებას’’ ,,ძალაუფლებისადმი სწრაფვა’’ ახასიათებს. უნდა ვიცოდეთ, რომ ძალაუფლების გაგება პოლიტიკაში ყოველთვის ადამიანის ტიპზეა დამოკიდებული:

• ვინც ოპტიმისტი განმანათლებლისა და გულწრფელი ლიბერალის მსგავსად, ადამიანს თავისი ბუნებით განიხილავს, როგორც კარგს, გონიერს, რომელსაც შეიძლება მისცე განათლება და აღზარდო; ის, ვინც კოსმოსს მოწესრიგებული ფორმით აღიქვამს, პოლიტიკაში ადამიანის პროგრესისა და სამყაროს გაუმჯობესების პერსპექტივებს ხედავს. ასეთი პიროვნებისათვის ძალაუფლება სიკეთესა და კეთილდღეობას წარმოადგენს. კონტრშეკითხვა: არის თუ არა შესაძლებელი, რომ სიკეთისაგან და ამ სიკეთით გამსჭვალული ადამიანისაგან ბოროტება იშვას?
• ვინც პესიმისტი ანალიტიკოსისა და იდეოლოგიური კრიტიკით დაკავებული ფილოსოფოსისა თუ თეოლოგის მსგავსად, ადამიანს თავისი ბუნებით განიხილავს, როგორც გარყვნილს, ზნედაცემულს, უგუნურსა და საშიშს; ვინც სამყაროს ქაოტური ფორმით აღიქვამს, მისთვის პოლიტიკა ყოველთვის ბინძური და გარდაუვალი ბოროტება იქნება. ამიტომ ძალაუფლებას ის განიხილავს, როგორც ბოროტებასა და რაღაც დემონურს. კონტრშეკითხვა: არის კი ძალაუფლების პოლიტიკური გამოყენების ყოველი აქტი ცუდი და აუცილებლად ბოროტებით გამსჭვალული?

ჭეშმარიტების რეალისტური ხედვა ორმაგი რეალობის – ბოროტებისა და სიკეთის – სამყაროს აღიარებს და ადამიანშიც ორთავეს ნაზავე მიუთითებს. ადამიანი არც ანგელოზია და არც ეშმაკი. Aამბობენ: ადამიანი ეშმაკი რომ ყოფილიყო, მმართველობა შეუძლებელი იქნებოდაო. Aან კიდევ: ადამიანი რომ ანგელოზი იყოს, მმართველობა საჭირო აღარ იქნებოდაო. მაგრამ ადამიანი გონებასა და უგუნურებას, სიკეთესა და ბოროტებას შორის მდგარი კომპლექსური და ამბივალენტური არსებაა, რომელშიც ეგოიზმი და სიკეთე ერთადაა შერწყმული. Mმას შეუძლია ძალაუფლება როგორც კარგი, ისე ცუდი საქმისათვის გამოიყენოს – დიდი თუ მცირე მასშტაბებით, პირად ცხოვრებასა თუ პოლიტიკაში.

და მაინც, რა არის ძალაუფლება? ზოგადად რომ ვთქვათ, ძალაუფლება არის უფლებამოსილება, შესაძლებლობა, გნებავთ თავისუფლება, რომელიც სხვა ადამიანებისა თუ მათი ქცევების გაკონტროლებას ისახავს მიზნად. უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, მაქს ვებერის კლასიკური სოციოლოგიური განმარტების მიხედვით: ძალაუფლება არის სოციალურ ურთიერთობებში საკუთარი ნების მოწინააღმდეგეზე თავის მოხვევის თითოეული შანსი და არ აქვს მნიშვნელობა იმას, თუ რას ეფუძნება ეს შანსები.’’ მაშასდამე, შესაძლებელია ,,ვინმემ ადამიანის პოზიტიური თვისებები და მისი აზროვნების სტრუქტურა ისეთ პირობებში ჩააყენოს, რომ მოცემულ სიტუაციაში საკუთარი ნება განახორციელოს’’. ყოველ ადამიანს ხომ თავისებური ხასიათი აქვს. შესაბამისად, ყოველ მათგანში არის ხშირად გამოუყენებელი, თუ მინიმალური ძალაუფლება. ძალაუფლების გარეგანი გამოხატულების არქონა არ ნიშნავს შინაგანი ძალისა და ძლიერების დაკარგვას, რაც ყველაზე მეტად სწორედ ყოვლისშემძლე დიქტატორებს აშინებთ. ისინი ფიქრობენ, რომ მოწინაარმდეგეების დამორჩილებას მხოლოდ მათი ფიზიკური ლიკვიდაციით თუ შეძლებენ...

ძალაუფლება და ძალაუფლების პოლიტიკა, აღნიშნული გაგებისაგან განსხვავებით, სინამდვილეში, ადამიანის არსიდან იღებს სათავეს და ბუნებრივია, ნაწილობრივ, მის ამბივალენტურ ბუნებას უკავშირდება:

• ადამიანის ძალაუფლება შეიძლება კარგი, ჭეშმარიტად ადამიანური, ჰუმანური, და საკეთილდღეო აღმოჩნდეს საზოგადოებისათვის. ასეთ შემთხვევაში, სულ მცირე, სამშვიდობო პოლიტიკის განხორციელება უკვე შესაძლებელია.
• ადამიანის ძალაუფლება ცუდი, არაადამიანური და არაჰუმანურიც შეიძლება იყოს, რაც ბუნებრიავია საზოგადოებისათვის საზიანო იქნება. არაჰუმანური ძალაუფლების პოლიტიკას მრავალგვარი უარყოფითი გამოვლინება ახასიათებს.

აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ პოლიტიკაში ძალაუფლება ამბივალენტური არსების – ადამიანის – ხელში ყველგან და ყოველთვის ვერ იქნება მხოლოდ პოზიტიური ან მხოლოდ ნეგატიური კუთხით გამოყენებული. აქედან გამომდინარე, უცნაური იყო კაცობრიობის მცდელობა – ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებისათვის ძალაუფლების მფლობელები დაეპირისპირებინა.




ბ. აღმოჩენები ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების წინააღმდეგ


XX საუკუნეში საერთაშორისო ურთიერთობების კვლევა გეოგრაფიის, ეკონომიკის, ფსიქოლოგიის, სოციოლოგიის, ფილოსოფიისა და სწრაფად განვითარებადი პოლიტოლოგიის ფარგლებში დაიწყო. თუ რამდენად ნაყოფიერია ძალაუფლებისა და ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების შეძლებისდაგვარად ფართო პოლიტოლოგიური კვლევა თანამდეროვეობისა და მომავლისათვის, ამას შვეიცარიელი პოლიტოლოგის, ალოის რიკლინის (St. Gallen) ისტორიულ-ფილოსოფიური ანალიზი სამაგალითოდ გვიჩვენებს. ის შესაშური სიცხადითა და სისტემატიურობით გვიხსნის, თუ რა საშუალებებს მიმართავდნენ დასავლური ცივილიზაციის მამები ანტიკურ საბერძნეთში, რათა ძალაუფლების გამოყენება როგორმე დაერეგულირებინათ. ,,ცდებისა და შეცდომების’’ სამიათასწლოვან პროცესში ევროპამ ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების წინააღმდეგ ექვსი დიდი აღმოჩენა გააკეთა, აღმოჩენა, რომელიც ,,დღეს სამართლებრივი და სოციალური, დემოკრატიული სახელმწიფოს არსებით შინაარს წარმოადგენს’’: ,,ადამიანის მიერ მოფიქრებული, ექსპერიმენტებით შემოწმებული და მუდმივად განვითარებადი პოლიტიკური ინოვაციები’’ ,,ცივილიზაციის ისტორიაში სულ მცირე, ისეთივე მნიშვნელობისაა, როგორც, მაგალითად, სტამბის, ორთქმავლის ან კომპიუტერის გამოგონება’’. რიკლინი თავის მკაფიო დასკვნებში სწორედ იმ ექვსი აღმოჩენის თაობაზე საუბრობს, რომელიც ინსტიტუციონალიზირებული პოლიტიკური ეთიკის სახით დღემდე ინარჩუნებს თავის მნიშვნელობას.

პირველი აღმოჩენა: ძალაუფლების შეზღუდვა კონსტიტუციითა და კანონებით. ძალაუფლების შეზღუდვა მმართველთა კანონმორჩილების პრინციპითაც შეიძლება. თვითნებობის წინააღმდეგ კანონის უზენაესობის (ნომოკრატია) ფილოსოფიური დასაბუთება ჯერ კიდევ პლატონთან გვხვდება. არისტოტელემ კი ეს იდეა განავითარა და ერთმანეთისაგან გამიჯნა კანონი და (უპირველეს ყოვლისა დაუწერელი) კონსტიტუცია. უნდა ბატონობდნენ კანონები და არა ადამიანები! კანონი კი თავის მხრივ, კონსტიტუციასთან უნდა მოდიოდეს შესაბამისობაში. პირველი დაწერილი კონსტიტუცია ჯერ კიდევ მოდერნის დასაწყისში (1654 წელს, ოლივერ კრომველის დროს) გვხვდება, თუმცა მისი განხორციელება, ზოგადად, XIX-XX საუკუნეებში გახდა შესაძლებელი.

მეორე აღმოჩენა: ძალაუფლების დანაწილება შერეული კონსტიტუციისა თუ ძალაუფლების გადანაწილების პრინციპით. სახელმწიფოში მონოკრატიული, ოლიგოკრატიული და დემოკრატიული ელემენტებისაგან შემდგარი კონსტიტუციის იდეაც პლატონს ეკუთვნის. მოგვიანებით ის არისტოტელემ, პოლიბიოსმა, ციცერონმა, თომა აქვინელმა და იტალიური რენესანსის წარმომადგენლებმა განავითარეს. სხვადასხვა ურთიერთმაკონტროლებელ ორგანოებს შორის ძალაუფლების ამდაგვარი გადანაწილების მეტნაკლებად რეალისტური იდეა XVI საუკუნეში დონატო ჯიანოტის (მან ერთმანეთისაგან გამიჯნა სახელმწიფოს ოთხი ფუნქცია და გადაწყვეტილების მიღების სამი ფაზა) მიერ იქნა წამოყენებული, ხოლო XVIII საუკუნეში მონტესკიე მას _ უკვე თანამედროვე ფორმით _ ფეოდალურ აბსოლუტიზმს უპირისპირებს. თუმცა ის ტერმინს: ,,séparation des pouvoirs’’ ჯერ კიდევ არ იყენებს თავისუფლად და საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლების დიფერენცირებასაც არ ახდენს მკაფიოდ. მიუხედავად ამისა, ამ პერიოდიდან მოყოლებული აშკარა გახდა, რომ არაკონტროლირებადი ძალაუფლება, ძალაუფლების კონცენტრაცია და პირველ ყოვლისა ძალაუფლების მონოპოლია თითოეული ადამიანის თავისუფლებას უქმნის საფრთხეს და ამიტომაც ძალაუფლება ძალაუფლებითვე უნდა შეზღუდულიყო (Que le pouvoir arête le pouvoir).

მესამე აღმოჩენა: ძალაუფლების შეზღუდვა ხელშეუხებელი ფუნდამენტური უფლებებით. ის აზრი, რომ არსებობს ხელშეუხებელი და ფუნდამენტური უფლებები, რომელიც ზესახელმწიფოებრივია (მაგრამ სახელმწიფო უნდა იცავდეს მას) და თვით ადამიანის ბუნებაშია გამყარებული, პირველად განმანათლებლობის ეპოქაში გაცხადდა. თუმცა, მისი საფუძვლები ანტიკურ პერიოდსა და ქრისტიანობაში ძევს. ამ აზრს, უპირველეს ყოვლისა, ჯონ ლოკთან და 1976 წლის ამერიკაში მისი იდეებით შთაგონებული დამოუკიდებლობის ფილოსოფიის ტექსტებში ვხვდებით (თომას ჯეფერსონი გააზრებულად საუბრობს საკუთრების უფლების თაობაზე), რომლებიც საფრანგეთის რევოლუციის (1789) ადამიანის უფლებების დეკლარაციის იდეალად მოგვევლინა. 1948 წელს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ მსოფლიოს ადამიანის უფლებათა უნივერსალური დეკლარაცია წარუდგინა. დღეს იგი თითქმის ყველა თანამედროვე კონსტიტუციაშია დაცული. იოანე XXIII-მ და ვატიკანის მეორე კრებამ (1962-65) ადამიანის უფლებები კათოლიკურ ეკლესიაშიც დაამკვიდრა. რომი ხომ მას ძალიან დიდი ხნის განმავლობაში ღვთისგმობად მიიჩნევდა.

მეოთხე აღმოჩენა: ძალაუფლების შეზღუდვა შესაბამისობის პრინციპით. სახელმწიფოს და საერთოდ ძალაუფლების მატარებელს მხოლოდ ლეგიტიმური მიზნების შესაბამისი საშუალებების გამოიყენების უფლება აქვს. მან უნდა დაიცვას საშუალებათა შესაბამისობის (გადამეტების აკრძალვა) პრინციპი, როგორც ეს თანამედროვე სისხლის სამართალშია მოცემული. თუმცა საერთაშორისო სამართალში ამ პრინციპთან ერთად, სანქციების (საპასუხო ზომა), რეპრესალიებისა და თავდაცვის უფლების გამოყენებისას, უწინარეს ყოვლისა, სახელმწიფოთა თვითდახმარების პრინციპის გათვალისწინება ხდება. ჩვენს დროში ძალაუფლების შეზღუდვის პრინციპი ყოველგვარი კანონმდებლობის, კანონის გამოყენებისა და სასამართლო პრაქტიკის სამართლებრივ ფუნდამენტს წარმოადგენს.

მეხუთე აღმოჩენა: ძალაუფლების განხორციელებაში საყოველთაო მონაწილეობა. აქ დემოკრატიის ის ფორმა იგულისხმება, რომელიც ათენში არსებობდა: ძალაუფლების მატარებელთა და ადრესატთა მინიმალური იდენტობა. ეს პრინციპიც მოდერნში, _ უპირველეს ყოვლისა ინგლისური პარლამენტის, ფრანგული და ამერიკული რევოლუციების ფონზე _ განხორციელდა. XX საუკუნეში კი მან სრულყოფილი სახე მიიღო. გასულ საუკუნეში საყოველთაო საარჩევნო უფლება სახელმწიფოს ყველა ზრდასრულ მამაკაც მოქალაქეს, ხოლო მოგვიანებით უკვე ქალებსაც მიენიჭა.

მეექვსე აღმოჩენა: ძალაუფლების დაბალანსება ძალაუფლების მფლობელთა მხრიდან ზეწოლის შემცირებით. სამართლიანობა მოითხოვს, რომ ძალაუფლების მფლობელთა მხრიდან ზეწოლა აღიკვეთოს. ზეწოლას შეიძლება ადგილი ჰქონდეს ძლიერ და სუსტ ინდივიდებსა და ჯგუფებს, პრივილეგირებულ და არაპრივილეგირებულ ადამიანებს, დამქირავებელსა და მოსამსახურეს, დასაქმებულ და შრომის პროცესს მოწყვეტილ ადამინებს შორის. ძალაუფლების შეზღუდვა არასოდეს არაა ადვილი. ამიტომ, სახელმწიფომ და სხვა ინსტიტუტებმა კეთილსინდისიერად უნდა გააწონასწოროს ის. აქ გზა ფორმალისტურ ეგალიტარიზმსა და სოციალურ-დარვინისტულ უტილიტარიზმს შორის უნდა მოიძებნოს, როგორც ეს ჩვენ დროში სამართლიანობის დიდმა თეორეტიკოსმა, ჯონ როულზმა სცადა.

ეს აღმოჩენები, რომლებიც ძალაუფლების დარეგულირებას ისახავს მიზნად, მნიშვნელოვანია სწორედ საგარეო და მსოფლიო პოლიტიკისათვის. თუმცა ყველა ეს აღმოჩენა, უპირველეს ყოვლისა, განსაზღვრული ხალხისა თუ სახელმწიფოსთვისაა რელევანტური. მაშ, როგორ უნდა მოხდეს ძალაუფლების დარეგულირება ერებს შორის? ამაზე უკვე იზრუნეს ჰანს მორგენთაუს შთამომავლებმა და მისი თეორიისაგან განსხვავებული, ,,ნეორეალისტური’’ პოლიტიკური თეორია შექმნეს.





გ. ეთიკის ,,მეცნიერული’’ უგულებელყოფა

ჰანს მორგენთაუს ამერიკელი პოლიტოლოგები ,,მამა-დამფუძნებელს’’ უწოდებენ (სტენლი ჰოფმანი). მიუხედავად ამისა ,,პოლიტიკური რეალიზმის’’ წარმომადგენელთა შორის მორგენთაუს თეორიის მიმართ კრიტიკული განწყობა იმთავითვე არსებობდა. კრიტიკა, უპირველეს ყოვლისა, იმ ცენტრალურ ცნებას ეხება, რომელსაც საერთაშორისო ურთიერთობები უნდა განემარტა. კრიტიკოსთა აზრით, ეს ცნება ბუნდოვანია და სიზუსტეც აკლია:

• ძალაუფლების ცნება არის ძალიან ფართოდ გაგებული (ნიცშეს გავლენაზე მაშინ არავინ საუბრობდა). ამ ცნების მიხედვით, ძალაუფლებისადმი სწრაფვა ადამიანის ბუნების ზოგადი ხასიათი და თვითმიზანია. მან უგულებელყო ადამიანში სხვა ჰუმანური და პოზიტიური თვისებები, რომელთა წყალობითაც ომებს სახელმწიფოებს შორის ინტენსიური ხასიათი არ აქვს.
• ძალიან ზოგად წინაპირობას წარმოადგენდა ასევე რაციონალობის პრინციპი საერთაშორისო ურთიერთობებში: ეს პრინციპი არც შესაძლო ირაციონალიზმსა და არც საინფორმაციო დეფიციტსა თუ სიმულაციებს არ ითვალისწინებს.
• ძალთა წონასწორობა უნივერსალურ ცნებად წარმოგვიდგა: ის მხოლოდ არსებული წონასწორობის თაობაზე გვიქმნის წარმოდგენას, მაგრამ არა ზოგადად ძალთა შეჯახების ნებისმიერ სიტუაციაზე.

ამგვარი უადგილო განზოგადებებიდან გამომდინარე კონფლიქტი გარდაუვალი იყო. მისი თავიდან აცილება მხოლოდ ახალი, ,,უფრო მეცნიერული’’ თეორიების შექმნით თუ იქნებოდა შესაძლებელი. ასე და ამრიგად მოევლინენ სამყაროს ,,ახალი რეალისტები’’ ანუ ,,ნეორეალისტები’’. ისინი კლასიკოსი რეალისტებისაგან (მორგენთაუ, კისინჯერი) ბევრად განსხვავდებიან. მსოფლიო პოლიტიკაში მზარდი უთანხმოებისა და თანამშრომლობის ასახსნელად ისინი არა ადამიანის ბუნებას, არამედ მსოფლიო პოლიტიკის, როგორც ასეთის, კონკურენციაზე ორიენტირებულ ანარქიულ ხასიათს მიმართავენ. სტაბილურობისა და დესტაბილიზაციის, ომისა და მშვიდობის მუდმუვი მონაცვლეობის ახსნა საერთაშორისო სისტემათა თეორიის მეშვეობით ხდება. აღნიშნული თეორია სისტემაში არსებულ სტრუქტურებსა და ძალთა განაწილებაზეა ორიენტირებული. სტრუქტურალისტურ სისტემათა თეორიას ძალაუფლებისა და ძალთა წონასწორობის თაობაზე მყარი თეორია უნდა შეექმნა. იმ დიდ წინამორბედთა შემდეგ, რომლებიც მორგენთაუს ადრევე აკრიტიკებდნენ, ნეორეალისტური სინთეზი, საბოლოოდ, 1979 წელს კენეთ ნ. უოლცმა წარმოადგინა და დღემდე ის ავტორიტეტული თეორიაა. საყოველთაო აზრის მიხედვით, უოლცმა საერთაშორისო პოლიტიკის მჭიდრო და დედუქციური თეორიის შექმნა მოახერხა: მორგენთაუს ყოვლისმომცველი ,,სუბიექტივიზმისა’’ და ,,საღი აზრის’’ (,,common sense’’) მაგივრად, მან მსოფლიო პოლიტიკის ჯერ კიდევ მზარდი რაციონალიზაციის პრინციპი აირჩია.

ზოგიერთ კრიტიკოსს ნეორეალისტური სინთეზის მიმართაც გაუჩნდა უკმარისობის გრძნობა. ჰარვარდის უნივერსიტეტის პოლიტოლოგმა რობერტ ო. კიოჰენმა გამოაქვეყნა დისკუსიის მასალები შემდეგ პრობლემატურ საკითხებთან დაკავშირებით: ძალაუფლება და ძალთა წონასწორობა; საგარეო პოლიტიკის მიმართ საშინაო პოლიტიკის მნიშვნელობის უგულებელყოფა; სტრუქტურალისტური სისტემათა თეორიის სისტემურ-იმანენტური სირთულეები საერთაშორისო ურთიერთობებში მიმდინარე ცვლილებებთან დაკავშირებით; და ბოლოს, პოზიტივისტურ მეთოდოლოგიაზე დაყრდნობით ისტორიის უგულებელყოფის ტენდენცია, ისტორიისა, რომელსაც, საბოლოო ჯამში, ყველა საერთაშორისო სისტემა ეფუძნება. ნეორეალიზმის, როგორც კომპლექსური პოლიტოლოგიური თეორიის თაობაზე მე აქ არაფერს ვიტყვი. ჩვენ უბრალოდ გვაინტერესებს ბოლო კრიტიკული პუნქტი: ისტორიის, ან სულ მცირე, მისი პირველხარისხოვანი ასპექტების იგნორირება. კიოჰენის აზრით, ,,უოლცისეული ნეორეალიზმის მიმართ ფართოდ გავრცელებული და განსხვავებული გრძნობები დაუკმაყოფილებლობისა’’ კლასიკური რეალიზმის თეორიასთან (რომელიც დღის წესრიგში ატომური ომის საშიშროებას აყენებს) ერთად, უწინარეს ყოვლისა, ,,მსოფლიო პოლიტიკის შეფასების კრიტიკული იდეალიზმის ტრადიციებიდან იღებს სათავეს.’’ მაგრამ რა არის აქ ,,კრიტიკული’’ და რა ,,იდეალისტური’’? ჰარვარდის გონიერი ინტელექტუალი თავად მიგვითითებს ყოველგვარი ნეორეალისტური პოზიციის სისტემურ სისუსტეებზე, მაგრამ თავადაც გამოუვალ მდგომარეობაში ვარდება, როდესაც ისტორიის თაობაზე რიჩარდ კ. ეშლის გინდა არ გინდა სამართლიან შეკითხვაზე მიდის საუბარი. შეკითხვა ასეთია: ,,ვინ და როგორ შეძლებს ისტორიის ინტეგრირებას იმ ტიპის თეორიაში, რომელიც მე შევქმენი?’’

სინამდვილეში: საერთაშორისო ურთიერთობათა ყველა ეს ნეორეალისტი (თუ როგორც ხშირად უწოდებენ) თეორეტიკოსი დღესდღეობით (მორგენთაუსა და კისინჯერისაგან განსხვავებით) ეკონომიკურ ინფრასტრუქტურებზე, ფორმალური თუ არაფორმალური საერთაშორისო ორგანიზაციების როლსა და ურთიერთდამოკიდებულების პრობლემატიკაზე უფროა ორიენტირებული. ამასთან ერთად, ისინი, პოზიტივისტურ-სტრუქტურალისტ

ურ მეთოდოლოგიასა და რედუქციის საფუძველზე, ისტორიის პირველხარისხოვან ასპექტებს, უპირველეს ყოვლისა კი მსოფლიო პოლიტიკური კონფლიქტების ეთნიურ, ეთიკურ და რელიგიურ განზომილებებს უგულებელყოფენ. ნეორეალისტურ დისკურსს კარგად რომ დავაკვირდეთ, გარკვეულ წილად, შეიძლება ნეოსქოლასტიკა მოგვაგონდეს: ამდენი განმარტებები, სიზუსტეები, განმასხვავებელი ნიშნები და ამავე დროს ამდენი აბსტრაქტულობა, ირეალურობა, ცნებებისა და აზრების აკრობატიკა. მსგავსი რამ ნაკლებად ,,აკადემიურ’’ მორგენთაუსთანაც კი (სხვათა შორის იგი პრაქტიკოს პოლიტიკოსებს გაცილებით მეტს სთავაზობდა) არ გვხვდება.

საინტერესოა, შეძლებს თუ არა სტრუქტურალისტური სისტემათა თეორია 1989 წლის ევროპული რევოლუციებისა და ისრაელ-პალესტინის კონფლიქტის დამაჯერებლად ახსნას მაშინ, როდესაც ის ეთნიკური, ეთიკური და რელიგიური განზომილებების განზოგადებას ,,სისტემური’’ საფუძვლებიდან ახდენს? გამართლებულია ამგვარი განზოგადება? იქნება კი ეს თეორია, როგორც ჭეშმარიტად რეალისტური და როგორც მსოფლიო პოლიტიკის ,,პრობლების გადაწყვეტაზე ორიენტირებული თეორია’’, მისი მეცნიერული გამოყენებისას, საკმარისად დამაჯერებელი?

ამ მიმართულების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წარმომადგენელი, პრინსტონის უნივერსიტეტის პოლიტოლოგი, რობერტ გილპინი დარწმუნებულია, რომ ,,რეალიზმს, განსაკუთრებით კი ახალგაზრდა თაობის მეცნიერებში, ბევრი ვერ ეწყობა.’’ რატომ? ,,იმიტომ, რომ ის საუკეთესო შემთხვევაში ამორალურ მოძღვრებას შეიცავს და უარეს შემთხვევაში კი ნებართვისათვის კვლას, ომის წარმოაებასა და ძარცვა-გლეჯის გიჟურ აქტს უშვებს?’’ ეს ბოლო ხედვა არ არის მართებული. რეალისტები არ არიან ,,ამორალური მონსტრები’’. და მაინც, გილპინის აზრით, ,,აშკარად ძნელია გაამართლო’’ აზრი მათი ,,მორალური ნეიტრალობის’’ თაობაზე, რომელიც ამორალობას ემიჯნება.

თავად გილპინი, რომელსაც ომისა და მსოფლიო პოლიტიკური ცვლილებების, პოლიტიკური ეკონომიისა და ასევე სამონეტო პოლიტიკის თაობაზე ისტორიული პერსპექტივების გათვალისწინებით უამრავი წიგნი აქვს დაწერილი, ნეორეალისტურ თეორიაში მორალის საკითხის თაობაზე გასაოცარ უკმაყოფილებას ამჟღავნებს. მაკიაველის ,,მორალის’’ დამოწმება აქ ნამდვილად არ არის საკმარისი, მითუმეტეს, თუ მის მიმართ გილპინის აშკარა დისტანციაზე მივუთითებთ: ,,რეალიზმის ეს ამორალური ვერსია, რომელიც სახელმწიფოს უმაღლეს ავტორიტეტს აღიარებს და არანაირ ეთიკურ პრინციპებს არ უკავშირდება, რეალიზმის ჩემეულ გაგებას არ წარმოადგენს.’’

რა დასკვნა უნდა გავაკეთოთ აქედან? რეალისტური თეორიების პოლიტიკური ,,რჩევების’’ კუთხით განხილვისას გილპინის ბოლოდროინდელი ლტოლვა ,,აღსარებისადმი’’ ნაკლებად დაგვეხმარება: ის ხომ ,,კაბინეტის ლიბერალი’’ გამოდის, რომელსაც ,,ლიბერალური ღირებულებების’’ – დაუკვირდით თანმიმდევრობას – ,,ინდივიდუალიზმის, თავისუფლებისა და ადამიანის უფლებების’’ სწამს. თითქოს ყოველგვარ ამორალობას პოლიტიკაში ინდივიდუალიზმითა და თავისუფლებით არ ამართლებდნენ და თითქოს დღესაც არ ხდებოდეს ამგვარი რამ! თითქოს ლიბერალებმა არ უნდა გაიაზრონ ის, რომ პოლიტიკური მორალი განსაზღვრულ თავისუფლებებთან და უფლებებთან ერთად მოვალეობებსა და გარკვეულ მასშტაბებსაც მოიცავს.

აქ დასმული კითხვები, რომლებიც არა მხოლოდ პიროვნებებს, არამედ ერებსა და მათ პოლიტიკასაც ეხება, პასუხებს ითხოვს. მომდევნო ქვეთავში პოლიტიკისა და ეთიკის თაობაზე რამდენიმე არსებით შენიშვნას გავაკეთებ და ამით დავამთავრებ. ეს შენიშვნები ახალი და უახლესი ისტორიის აქტუალურ საკითხებზე ერთგვარ პასუხებს წარმოადგენს.



დ. მარადიული დაძაბულობა პოლიტიკასა და ეთიკას შორის

რეალისტური პოზიცია საკუთარ ჭეშმარიტებას ფლობს. მისი უარყოფა არ შეიძლება. პოლიტიკა რომ აბსტრაქტულ იდეალებს, ცრუ იმედებსა და უტოპიურ სურვილებს აჰყვეს, მაშინ ის ილუზიური იქნება. იდეოლოგიებს, რომლებიც ძალთა ურთიერთდამოკიდებულებას ნიღბავს და ფარავს, იდეოლოგიის კრიტიკით უნდა აეხადოს ფარდა. პოლიტიკური რეალობა, რომელიც არც ერთ შემთხვევაში არ შეიძლება იგივდებოდეს საღ აზრთან, უნდა იყოს ზუსტად ისე აღქმული, როგორიცაა ის სინამდვილეში.

სტრუქტურალისტური სისტემათა თეორიის გამზიარებელი პოლიტოლოგებიც საკითხს ამგვარადვე აყენებენ: Pპოლიტიკური სტრატეგიები და გადაწყვეტილებები არ შეიძლება უბრალოდ მეტი ,,მეცნიერებით’’, ,,მეცნიერული სისტემითა’’ და ,,მეცნიერული’’ ფორმულებით, ხოლო პოლიტიკოსები ,,ექსპერტებით’’ შეიცვალოს. ბისმარკს თუ მოვიხმობთ, თავად პოლიტიკა ხომ არა მეცნიერება, არამედ ახალი ვითარების დროულად და ინტუიციურად შეცნობის ხელოვნებაა, რაც ყველაზე სწორ გზას წარმოადგენს. ნებისმიერი სახის მეცნიერული გააზრება განსაზღვრული დოზით სუბიექტურობის გარკვეულ რისკს მაინც შეიცავს. მეორეს მხრივ, პოლიტიკური სტრატეგიებისა და გადაწყვეტილებების ჩანაცვლება არც უფრო მეტი ,,მორალითა’’ და მორალური რეკომენდაციებით, ხოლო Pპოლიტიკოსების ჩანაცვლება _ მორალისტებითა და ეთიკოსებით არ შეიძლება.

სციენტისტების, ეკონომისტების, ლეგალისტებისა და მორალისტების მოსაზრებებისაგან განსხვავებით უფრო მიზანშეწონილი იქნება თუ პოლიტიკის განსაზღვრული ავტონომია იქნება აღიარებეული. პოლიტიკა არც მეცნიერულ ლოგიკას, არც ეკონომიკურ კანონებს, არც სამართლებრივ ნორმებსა და არც მორალისტურ იდეალებს არ შეიძლება ტოტალურად ექვემდებარებოდეს. ნებისმიერ შემთხვევაში ერთი რამ ცხადი გახდა: პოლიტიკასა და ეთიკას შორის არსებობს მარადიული დაძაბულობა, რაც უნდა შენარჩუნდეს. ეს ნიშნავს შემდეგს:

• ,,იდეალისტებმა’’ უნდა გაითვალისწინონ, რომ ეთიკისადმი პოლიტიკის სრული სუბორდინაცია საკუთრივ პოლიტიკის კანონებთან არ მოვა შესაბამისობაში, იქნება უსამართლო და ირაციონალური. ძალაუფლებისა და ინტერესების უგულვებელყობა დაუშვებელია: ,,მორალურად’’ შთაგონებული ჯვაროსნული პოლიტიკისა და მისი ექსცესების გამოცდილებიდან გამომდინარე, საქმისადმი ფრთხილი დამოკიდებულება გვმართებს.
• რეალისტებს კი არ უნდა მოეხდინათ იმ აზრის კორექტირება, რომლის მიხედვითაც ეთიკისადმი პოლიტიკის სრული დისტანცირების შემთხვევაში თავად ეთიკის საყოველთაო მნიშვნელობა დადგება ეჭვქვეშ და ამორალიზმსაც ვერ ავიცილებთ თავიდან. პოლიტიკაში ღირებულებების, იდეალებისა და მასშტაბების უგულებელყოფა არ ეგების. ინდივიდუალისტურ–ჰედონისტური საზოგადოებისა და მილიტარისტული საგარეო პოლიტიკის გამოცდილებიდან გამომდინარე ეთიკური პასუხისმგებლობის გათავისება საჭირო და აუცილებელია.
• პოლიტოლოგებმა კი რეალისტურად უნდა გაარკვიონ ის, თუ რა არის ადამიანის ამბივალენტური რეალობა და მისი სამყარო. ამასთან ერთად მათ პროგნოზებიც უნდა გააკეთონ და ყურადღება ადამიანის ჰუმანურობასა და ძალაუფლებასთან მიმართებაში კაცობრიობის უდიდეს და ამოუწურავ შესაძლებლობებზე უნდა გაამახვილონ. პოლიტიკური ქცევის ყველაზე დიდ კრიტერიუმად არა რეალობა (რაც პოლიტიკაში შეიძლება სიმხეცედ მოგვევლინოს) არამედ ჰუმანურობა უნდა იქცეს, ჰუმანურობა, რომელიც მორალის გვირგვინია.

ვინაიდან პოლიტიკაში საქმე მხოლოდ ძალაუფლებასა და სისტემას არასოდეს ეხება და ვინაიდან იქ ყურადღების ცენტრში ადამიანი დგას, პოლიტიკის მხოლოდ პოლიტიკოსებისა და პოლიტოლოგებისადმი მინდობა შეუძლებელია. მოდერნის ყოველგავარი გამოცდილება პოლიტიკის ახალი, ეთიკურად გამსჭვალული პარადიგმის შექმნის აუცილებლობას ადასტურებს. სამომავლოდ ამ საკითხზე ფიქრი ნამდვილად ღირს.