სახელმწიფო, ეკლესია, უსაფრთხოება

თენგიზ დალალიშვილი

ჩვენი ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში მართლმადიდებელი ეკლესიის აქტიური ჩარევა ახალი ამბავი არ გახლავთ. ცხადია, ეს ვითარება დემოკრატიული სახელმწიფოს შენების პროცესში სახარბიელო პერსპექტივებს არ გვპირდება. რა წარმატებებს შეიძლება მივაღწიოთ დემოკრატიისა და ადამიანის უფლებების თვალსაზრისით, ძალაუფლების მოყვარე სასულიერო პირებისა და მათი შემყურე პოლიტიკური მოღვაწეების ხელში? მოძღვარ-სულიერ შვილთა ასეთი ინსტიტუტი საკმაოდ სახიფათო პროცესს აძლევს ბიძგს. გავიხსენოთ კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის (ხელაიას) სიტყვები: ,,რელიგიური და სახელმწიფოებრივი თვალსაზრისების აღრევა... არის ბოროტება და საბედისწერო უგუნურება...” ასეთი აღრევა, რაც თანამედროვე საქართველოს რეალობაა, საზოგადოების ცნობიერებაში ერისა და სახელმწიფოს (საბოლოო ჯამში, პოლიტიკის) საკრალიზაციას უწყობს ხელს, საკრალიზაციას იმისა, რაც არ შეიძლება საკრალური იყოს. არ შეიძლება, მაგალითად, სახელმწიფო, ერი, ეთნოსი, ენა და მისი დიალექტები, სხვადასხვა პოლიტიკური ინსტიტუტები და სტრუქტურები იყოს საკრალური. ასეთმა აღრევამ ევროპაში XX ს-ის დასაწყისში ტოტალიტარული რეჟიმები აღზევებას მისცა ბიძგი, რასაც შედეგად მილიონობით ადამიანის სიცოცხლის განადგურება მოჰყვა. პოლიტიკური საკრალიზაციის ინსპირატორები ნაცისტური, ფაშისტური და კომუნისტური პარტიები იყვნენ. მათ XX საუკუნის 30-იანი წლების ბოლოს ავსტრიელმა პოლიტოლოგმა ერიკ ფოგელინმა, რელიგიასთან სტრუქტურული მსგავსების გამო, პოლიტიკური რელიგიები უწოდა, ვინაიდან ამ პარტიების პოლიტიკური პროგრამები სამყაროს რადიკალურ ცვლილებებს უფრო ითვალისწინებდა, ვიდრე პოლიტიკურ რეფორმებს. ნაციონალ-სოციალისტების პოლიტიკური რწმენა-წარმოდგენები, მაგალითად, ისეთივე შინაარსისა იყო, როგორიც იოანეს გამოცხადებაა. თუ აპოკალიფსში მესიის მოსვლა უფლის მტრების განადგურებას მოასწავებს, ნაცისტები სამყაროს ებრაელებისა და კაპიტალისტებისაგან განწმენდას ქადაგებდნენ. ნაციონალ_სოციალისტური და კომუნისტური პარტიები წარმოადგენდნენ უფრო მეტს, ვიდრე ჩვეულებრივ პარტიას. ისინი ხალხს დედამიწაზე სამოთხესა და ხსნას ჰპირდებოდნენ აპოკალიფსური პერსპექტივებით.
დღესდღეობით კომუნიზმი, ნაციონალ-სოციალიზმი და ფაშიზმი ევროპაში დემოკრატიული სისტემისათვის არსებით საფრთხეს აღარ წარმოადგენს. განსხვავებული ვითარებაა პოსტსაბჭოთა სივრცეში, სადაც, მართალია, კომუნიზმის წითელი აჩრდილი აღარ დაძრწის, მაგრამ სიცარიელე, რომელიც მისი დაძლევის შემდეგ დარჩა, რელიგიამ შეავსო. საქართველო ამის აშკარა მაგალითია. ჩვენს ქვეყანაში პოლიტიკური რელიგიის კონცეპტი მართლმადიდებელი ეკლესიის მიმართ შეიძლება იქნას გამოყენებული. საქართველოს სამოციქულო ეკლესია არ წარმოადგენს მხოლოდ რელიგიურ ინსტიტუტს. იგი პოლიტიკური ინსტიტუტისათვის დამახასიათებელ თვისებებსაც ითავსებს: ეკლესია საზოგადოებაზე პოლიტიკური ზეგავლენის სერიოზულ ბერკეტებს ფლობს და პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებში მონაწილეობის პრეტენზიები გააჩნია. საქართველოში ,,მეხუთე მოდერნიზაციის” (დემოკრატიის) წარმატება კი დიდადაა დამოკიდებული იმაზე, იტყვის თუ არა ეკლესია უარს პოლიტიკურ პრეტენზიებზე და მოძებნის თუ არა ის შესაფერის ადგილს საზოგადოებაში. რა მოვლენასთან გვაქვს საქმე უფრო კონკრეტულად?
საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის მწყემსმთავარი საზოგადოებას მუდმივად შთააგონებს: ,,მართლმადიდებლურმა სარწმუნოებამ ჩამოაყალიბა არა მხოლოდ ერთიანი ქართული სახელმწიფო და უნიკალური ქართული კულტურა, არამედ განსაზღვრა ქართველი კაცის ცხოვრებისა და აზროვნების წესიც“ (საშობაო ეპისტოლე უწმინდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ილია II. 2006 წელი). მისი თქმით, ,,ქართველი ერის მთელი ისტორია სულიერი გზაა ეგვიპტიდან აღქმული მიწისაკენ” (იქვე). იგი ერისა და სახელმწიფოს აღორძინებასა და გამთლიანებას სასწაულს უწოდებს და ამ სასწაულის აღსრულების წინაპირობად ერის განწმენდას აცხადებს. უცნაურია, მაგრამ ფაქტია, რომ ქვეყნის პოლიტიკური ელიტა პატრიარქის ამ და ბევრ სხვა მსგავს მოწოდებებს არამც თუ ეთანხმება, არამედ აღარც კი იცის, რა ფორმებით გამოხატოს კმაყოფილება. განსხვავებულ აზრს კი საქართველოში წარმოდგენილი პოლიტიკური ძალები, რბილად რომ ვთქვათ, დისკომფორტს უქმნიან და ამის საუკეთესო მაგალითი სახალხო დამცველის ამასწინდელი საპარლამენტო გამოსვლის წინააღმდეგ განხორციელებული კამპანია გახლავთ.
ამდენად, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია ჩვენს ქვეყანაში თუ შუასაუკუნეობრივს არა, 1930-იანი წლების ევროპის იდენტურ ტოტალიტარულ ცნობიერებას _ ე. ი. კომუნიზმსა თუ ფაშიზმს ამკვიდრებს. საქართველოში დემოკრატიული პოლიტიკური სისტემის დამყარების ყოველი მცდელობა კრახისთვისაა განწირული, ვინაიდან მას არა აქვს საარსებო წყარო და ფუნდამენტი: აშკარაა, რომ პოლიტიკური კულტურა, რომელიც ჩვენში მართლმადიდებელი ეკლესიის ზეგავლენით ყალიბდება, დემოკრატიული სისტემისათვის აუცილებელი მენტალობისა და ფსიქიკის მატარებელი არ გახლავთ. ფაქტია, რომ დღეს საქართველოში მართლმადიდებელ ეკლესიას მოსახლეობის დიდ ნაწილზე დიდი გავლენა აქვს. ასეთ დროს, ბუნებრივია, სახელმწიფო ვერ დარჩება გულგრილი ეკლესიის მიმართ, ეკლესიისა, რომლის პოზიციაც საზოგადოების უმრავლესობისათვის ავტორიტეტულია _ მას ამ შემთხვევაში ლეგიტიმურობის პრობლემა აწუხებს. ლეგიტიმურობის (საზოგადოების მხარდაჭერის) მაღალი მაჩვენებელის უზრუნველყოფა კი ეროვნული უსაფრთხოების საშინაო პოლიტიკის საზრუნავია. ეკლესიისა და სახელმწიფოს დაახლოება სახიფათო სწორედ ამ კუთხით არის.
იქ, სადაც ეროვნული იდენტობა და ქვეყნის კულტურა კონკრეტულ რელიგიასთან ერთობაშია მოაზრებული და ეს იდენტობა სახელმწიფოს ფუნდამენტურ ღირებულებებს წარმოადგენს; სადაც პოლიტიკას რელიგიური ინსტიტუტი აყალიბებს, ქსენოფობიას საკმაოდ მყარი საფუძვლები აქვს. ამ მოვლენას კი საზოგადოება ფუნდამენტალიზმამდე მიჰყავს. ფუნდამენტალიზმი, როგორც ვიცით, ეკლესიისა და სახელმწიფოს შერწყმას და ტრადიციული ღირებულებებისა და რელიგიური დოგმების დასაცავად პოლიტიკური საშუალებების გამოყენებას ამართლებს. დღევანდელი საქართველო ამ თვალსაზრისით საკმაოდ შთამბეჭდავი მაგალითია.
საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფცია თვითმყოფადობის, ღირებულებებისა და ფასეულობების დაცვას პოლიტიკის პრიორიტეტად აცხადებს. კონცეფციის მეორე თავში ვკითხულობთ: ,,საქართველოს სახელმწიფოებრიობა ეფუძნება მის ფუნდამენტურ ეროვნულ ღირებულებებს, რომელთა დაცვა აუცილებელია საქართველოს არსებობისა და უსაფრთხოებისათვის...”. მესამე თავში: ,,საქართველო, როგორც მრავალსაუკუნოვანი ისტორიისა და მდიდარი კულტურული მემკვიდრეობის მქონე სახელმწიფო, ქვეყნის კულტურული მრავალფეროვნებისა და ეროვნული თვითმყოფადობის შენარჩუნებას ეროვნული უსაფრთხოების უზრუნველყოფის მნიშვნელოვან ელემენტად მიიჩნევს.’’ ბუნებრივია, ამგვარი დოკუმენტი ყველასათვის გასაგები და მკაფიო უნდა იყოს. არ უნდა იწვევდეს დავას მასში მოცემული ცნებები თუ ტერმინები.
საინტერესოა, რა იგულისხმება ფუნდამენტურ ეროვნულ ღირებულებებსა და ეროვნულ თვითმყოფადობაში?
ამ შეკითხვით ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის ერთ-ერთ ავტორს, ბ-ნ სერგი კაპანაძეს მივმართეთ. მან განმარტა: ,,ეს არის ,,national identity” (ეროვნული იდენტობა), ეს არის კულტურული თვითმყოფადობა, ანუ ის კულტურული მემკვიდრეობა, რაც ჩვენ გვაქვს... ანუ ის, რასაც ქვია Diversity (მრავალფეროვნება). ეროვნებაში აქ არ იგულისხმება ეთნიკური უმრავლესობა და არ იგულისხმება ქართული ეთნოსის თვითმყოფადობა... ეროვნული თვითმყოფადობა არის ცივილური, სამოქალაქო ღირებულებებზე და არა აღმოსავლური, ეთნიკურზე დაფუძნებული.’’
პატივცემული რესპონდენტის მხრიდან ამგვარი მიდგომა, ალბათ, სეკულარიზმისა და განმანათლებლობის გავლენის შედეგია: ვინაიდან უსაფრთხოების კონცეფცია წმინდა დასავლურ პროდუქციას წარმოადგენს, ამ სფეროში დაგროვილი სპეციფიური ცოდნის ათვისება, ამავე დროს, დასავლური ღირებულებების გათავისებასაც ნიშნავს. ეს გარკვეულ ნორმას აყალიბებს, რომელიც მკაცრად განსაზღვრავს, რომ უსაფრთხოების კონცეფციაში ეროვნული თვითმყოფადობა არ შეიძლება გაგებულ იქნას, როგორც ,,აღმოსავლური, ეთნიკურზე დაფუძნებული’’, ვინაიდან ასეთი ინტერპრეტაცია დემოკრატიულ ღირებულებებთან წინააღმდეგობაში მოდის. მაგრამ ერთია ის, თუ რას გულისხმობს ავტორი ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციაში ეროვნული თვითმყოფადობის, ფუნდამენტური ღირებულებებისა და ფასეულობების ქვეშ; სხვა საკითხია, რამდენად ესადაგება ავტორისეული განმარტება სახელმწიფოსა და საზოგადოების პოზიციას. ანალოგიურად ესმის ,,ფუნდამენტური ღირებულებების” შინაარსი სახელმწიფოს და საზოგადოებას?
კითხვას რომ პასუხი გავცეთ, სულაც არაა აუცილებელი ძვირადღირებული სოციოლოგიური გამოკვლევები და ისტორიული წიაღსვლების მოსაწყენი პროცესი. საკმარისია მივმართოთ საკონსტიტუციო შეთანხმებას, რომელიც ,,საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის’’ დაიდო. მასში ვკითხულობთ: ,,მართლმადიდებლობა, ევროპის ერთ-ერთი ტრადიციული აღმსარებლობა, საქართველოში ისტორიულად სახელმწიფო რელიგია იყო, რომელმაც ჩამოაყალიბა მრავალსაუკუნოვანი ქართული კულტურა, ეროვნული მსოფლმხედველობა და ფასეულობები...’’ საქართველოს კონსტიტუციის მე-6 მუხლის 2-ე პუნქტიც უნდა გავითვალისწინოთ: ,, ...საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებას, თუ იგი არ ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციას, კონსტიტუციურ შეთანხმებას აქვს უპირატესი იურიდიული ძალა შიდასახელმწიფოებრივი ნორმების მიმართ’’. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ კონსტიტუციურ შეთანხმებას კონსტიტუციასთან ერთად საერთაშორისო ხელშეკრულებებისა და შიდასახელმწიოებრივი ნორმების მიმართ აღმატებული პოზიცია უჭირავს. ამის გამო ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის დებულებები და მათი ერთ-ერთი ავტორის ზემოთწარმოდგენილი განმარტება _ აქ მრავალფეროვნება იგულისხმებაო _ ფასს კარგავს, ვინაიდან, როგორც ვნახეთ, უმაღლესი რანგის პოლიტიკური დოკუმენტი პირდაპირ გვეუბნება, რომ ჩვენი ქვეყნის (სახელმწიფოს!) ერთადერთი (და არა ერთ-ერთი) ეროვნული ფასეულობა მართლმადიდებლობაა.
როგორ შეიძლება სახელმწიფო დონის ორ დოკუმენტში ერთსა და იმავე ტერმინებსა და ცნებებს სხვადასხვა მნიშვნელობა ჰქონდეს? საკონსტიტუციო შეთანხმებაში მოცემული განმარტება იმას ნიშნავს, რომ ქართველმა ხალხმა და სახელმწიფომ ეროვნული ღირებულებები და ფასეულობები (შესაბამისად, ეროვნული თვითმყოფადობა) მართლმადიდებლობისა და არა სხვა რომელიმე რელიგიის მნიშვნელობით უნდა გაიგოს და როდესაც უსაფრთხოების კონცეფციაში წერენ, რომ ,,საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკის მიზანია, დაიცვას ქვეყნის ფუნდამენტურ ეროვნულ ღირებულებებზე დაფუძნებული ეროვნული ინტერესები’’, აქ უკვე სახელმწიფოსა და ეკლესიას განმარტებული აქვს, რას გულისხმობს ეროვნული ღირებულებების ქვეშ.
რაზე შეიძლება მიგვანიშნებდეს მართლმადიდებლობის პანიკური პოლიტიზირება? ეს იმას ნიშნავს, რომ ეკლესია ეროვნული იდენტობის, ეროვნული ღირებულებების (ფასეულობების) ,,მესაკუთრედ” თვლის თავს, რასაც სახელმწიფო ოფიციალურად აღიარებს და ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკასა თუ ქვეყნის ეროვნულ ინტერესებს მათზე ამყარებს. გამოდის, ეროვნული უსაფრთხოების დისკურსში ეკლესიას გლობალური ადგილი უჭირავს. მართალია, უსაფრთხოების კონცეფციაში რელიგიური ჯგუფების ინტერესების დაცვა ეროვნული ერთიანობის კონტექსტში მოიაზრება, მაგრამ მასში ეროვნული და კულტურული თვითმყოფადობისა და ღირებულებების ქვეშ, როგორც ვნახეთ, საზოგადოება და სახელმწიფო მართლმადიდებლური რელიგიის დომინანტურ როლს აღიარებს. ნიშანდობლივია ის, რომ საკონსტიტუციო შეთანხმების რატიფიცირება საქართველოს პარლამენტის, როგორც ქართველი ხალხის წარმომადგენლობითი ორგანოს, მიერ მოხდა. სამწუხაროა ის ფაქტი, რომ ამ მოვლენის მიმართ საზოგადოებამ კრიტიკული პოზიცია არ დაიჭირა (სამოქალაქო საზოგადოების მცირე ნაწილის თუ არ ჩავთვლით). პირიქით, მხარი დაუჭირა მას. სამაგიეროდ, სულ სხვა რეაქცია მოჰყვა ვატიკანსა და საქართველოს სახელმწიფოს შორის ხელშეკრულების დადების მცდელობას. ვის გაახსენდა მაშინ Diversity, რომელსაც ეროვნული უსაფრთხოების მამები გულისხმობდნენ და გულში მღეროდნენ? 2003 წლის 19 სექტემბერს, პარლამენტთან და ვატიკანის საელჩოსთან გამართულ აქციაზე დემოკრატიული შინაარსის ლოზუნგებისათვის პირადად მე თვალი არ მომიკრავს. პირიქით, საპატრიარქოს მიერ პროვოცირებული აქცია უკიდურესი ფუნდამნეტალიზმით იყო გამსჭვალული. ვფიქრობ, ეს ფაქტი მთელი სიგრძე-სიგანით ასახავს იმას, თუ როგორი დამოკიდებულება აქვს მართლმადიდებელ ეკლესიას ადამიანის უფლებების, დემოკრატიული ღირებულებების, ერისა და სახელმწიფოს მიმართ და თუ როგორ ახდენს ის პოლიტიკური საშუალებებით საკუთარი ინტერესების დაცვას. რომ არა ეკლესია, ვეჭვობ, საზოგადოებას დამოუკიდებლად მოესურვებინა ვატიკანის წმინდა საყდარსა და საქართველოს შორის ხელშეკრულების ჩაშლა. ამ აქციის თაობაზე საკმაოდ ვრცელი მასალაა წარმოდგენილი თავისუფლების ინსტიტუტის მიერ გამოცემულ ბიულეტენში ,,ადამიანის უფლებათა მიმოხილვა” (#3 (8) 2003). მასში ვკითხულობთ: «2003 წლის 17 სექტემბერს საქართველოს საპატრიარქოს რადიო ,,ივერიაში’’ გამოვიდა საპარლამენტო მდივანი გიორგი ანდრიაძე, რომელმაც ამ შინაარსის განცხადება გააკეთა: ,,ქართველებო და მართლმადიდებლებო! მზადდება საქართველოს სახელმწიფოსა და ვატიკანს შორის რელიგიური ურთიერთობების განმსაზღვრელი ხელშეკრულება, რომელიც ლახავს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის უფლებებს. ამ დოკუმენტით ფიქსირდება, რომ საქართველოს სახელმწიფოსათვის კათოლიკობას აქვს ისეთივე მნიშვნელობა, როგორც მართლმადიდებელ ეკლესიას, რაც ისტორიულ სინამდვილეს არ შეესაბამება. ეს დოკუმენტი ეწინააღმდეგება როგორც საქართველოს კონსტიტუციას, ისე საკონსტიტუციო შეთანხმებას. ამიტომ თითოეული მორწმუნე პატრიოტის ვალია, წინ აღუდგეს ამ გეგმას და ჩაშალოს იგი. ქუდზე კაცი გამოდით ერისა და ეკლესიის გადასარჩენად! შევიკრიბოთ ხვალ ვატიკანის საელჩოსთან და გამოვხატოთ პროტესტი!’’» (,,ადამიანის უფლებათა მიმოხილვა” (#3 (8) 2003, გვ. 33) გამოდის, განსხვავებული რელიგია, ანუ კათოლიკობა, თუ მისი სამართლებრივი სტატუსი განისაზღვრება, საფრთხე იქნება მართლმადიდებლობისა და ერისათვის. აშკარაა, რომ მართლმადიდებელ ეკლესიას ერისა და ეკლესიის იდენტობისა და მათთვის საერთო საფრთხის პოლიტიკურ (სახელმწიფოებრივ) დოენეზე ინტერპრეტაციის პრეტენზია აქვს.
არა მგონია პატრიარქს გახსენებოდა ადამიანის უფლებები, დემოკრატია და მრავალფეროვნება, როდესაც შემდეგს ამბობდა: ,,...საქართველოს ეკლესია არის ტრადიციული ეკლესია, რომელსაც აქვს ისტორიული დამსახურება; იგი დაფიქსირებულია სახელმწიფო კონსტიტუციაში და მისი გატოლება სხვა კონფესიებთან საზოგადოებაში გამოიწვევს დაპირისპირებას რელიგიურ ნიადაგზე’’ (იქვე. გვ. 34). კი მაგრამ, ვინ უწყობს ხელს რელიგიურ დაპირისპირებასა და შუღლს? ვფიქრობ, დღესდღეობით ერთადერთი ინსპირატორი, ვინც ქვეყანაში დაპირისპირებას იწვევს, სწორედ საპატრიარქოს ზოგიერთი წარმომადგენელია. რომ არა გიორგი ანდრიაძის მოწოდება და პატრიარქის ციტირებული სიტყვები, გამოვიდოდა ხალხი ქუჩაში საქართველო-ვატიკანის ხელშეკრულების ჩაშლის მოთხოვნით? მაშასადამე, რელიგიური დაპირისპირების ინიციატივა საპატრიარქოდან მოდის.
თუმცა, გაცილებით საინტერესოა ის, თუ რას უფრო გაუწია სახელმწიფომ ანგარიში _ დემოკრატიულ ღირებულებებს თუ გიორგი ანდრიაძის ფუნდამენტალიზმს? ფაქტია, რომ საპატრიარქომ საზოგადოება სათავისოდ განაწყო და კონფლიქტური სიტუაცია შექმნა, რის გამოც საზოგადოების რისხვა ძირითადად ხელისუფლებას დაატყდა თავს. ეს უკანასკნელი იძულებული გახდა განზრახვაზე ხელი აეღო და ვატიკანის ელჩი შარლ ლუი ტორანი ხელმოცარული გაესტუმრებინა შინ. ასე და ამგვარად, საპატრიარქომ ანუ რელიგიურმა ინსტიტუტმა, საბოლოო ჯამში, გავლენა მოახდინა პოლიტიკურ გადაწყვეტილებაზე _ ხელშეკრულება ვატიკანთან არ შედგა.
აქ არსებითი მნიშვნელობა აქვს იმას, რომ მართლმადიდებელმა ეკლესიამ საზოგადოებაში ეკლესიისა და ერის, როგორც ერთი განუყოფელი მთლიანობის, საერთო საფრთხის აღქმას შეუწყო ხელი და ამ საფრთხეს ცალსახად დაარქვა სახელი: დასავლეთი, ვატიკანი, კათოლიციზმი. თავისუფლების ინსტიტუტის გამოცემაში ვკითხულობთ: ,,მანიფესტატორების საერთო რიცხვი, აქტივისტების თქმით, 7000-მდე აღწევდა... ისინი სკანდირებდნენ, რომ იცავდნენ მართლმადიდებლობას, რომელსაც საფრთხე საზღვარგარეთიდან, დასავლეთიდან, განსაკუთრებით – ვატიკანიდან ემუქრება~ (გვ. 35).
კონკორდატის კიდევ ერთ ასპექტზე მინდა ყურადღება გავამახვილო. მე-4 მუხლი გვამცნობს: ,,სახელმწიფო და ეკლესია უფლებამოსილნი არიან განახორციელონ მოსახლეობის დაცვის ერთობლივი პროგრამები’’. რას ნიშნავს მოსახლეობის დაცვის ერთობლივი პროგრამა? დოკუმენტში ამაზე არაფერი წერია. როცა დაცვაზეა საუბარი, ეს იმას ნიშნავს, რომ რაღაცის დაცვა ხდება რაღაც საფრთხისაგან. ამგვარი ლოგიკა კი სწორედ უსაფრთხოების კონცეფციას ახასიათებს და ეს უკანასკნელი სწორედ მოსახლეობის დაცვის პროგრამას წარმოადგენს. დავუშვათ, ეკლესიამ ჩათვალა, რომ საზოგადოებას და, მათ შორის, მორწმუნე საზოგადოებას საფრთხე ათეიზმის მხრიდან ემუქრება. როგორ უნდა მოიქცეს სახელმწიფო? დაიწყოს ბრძოლა ათეისტების წინააღმდეგ? გამოდის, რომ სახელმწიფო მხოლოდ მართლმადიდებელი ერის ინტერესების დამცველია. სად არის აქ მრავალფეროვნება? საკონსტიტუციო შეთანხმებაში ასევე უცნაურია საქართველოს პატრიარქის ,,ხელშეუვალობის’’ პრინციპი. ,,ხელშეუვალობაში”, ალბათ, უსაფრთხოებას გულისხმობენ. მე ვიცი, რომ სახელმწიფო საზოგადოების ყველა წევრის უსაფრთხოებაზე თანაბრად უნდა ზრუნავდეს. მაგრამ აქ, ალბათ, განსაკუთრებულ იმუნიტეტთან და პრივილეგიასთან გვაქვს საქმე. ყველაფერი ნათელია: მაღალი რანგის პოლიტიკურ მაღვაწეს სახელმწიფოს მხრიდან დაცვა სჭირდება.
წავიწიოთ წინ. თუ სახელმწიფო თავის მოქალაქეთა შორის დასავლური ღირებულებების დამკვიდრებას შეეცდება, ეს მცდელობა კრახისათვის იქნება განწირული. ჩავხედოთ ისევ საკონსტიტუციო შეთანხმებას. შეთანხმების 5.1. მუხლში გარკვევით წერია: ,,საგანმანათლებლო დაწესებულებებში მართლმადიდებლური სარწმუნოების შესახებ საგნის სწავლება ნებაყოფილობითია. სასწავლო პროგრამების დადგენა, შეცვლა, პედაგოგთა დანიშვნა და გათავისუფლება ხდება ეკლესიის წარდგინებით’’. მართლმადიდებლური რელიგიის სწავლების ნებაყოფილობითობა არაფერს ცვლის, ვინაიდან, როგორც საკონსტიტუციო შეთანხმების შესავალშია მითითებული: ,,საქართველოს მოსახლეობის დიდი უმრავლესობა მართლმადიდებელი ქრისტიანია’’. აქედან გამომდინარე არჩევანი ა პრიორი გაკეთებულია. მთავარი ისაა, რომ ეკლესია სახელმწიფოს საგანმანათლებლო სისტემაზე მნიშვნელოვან ზეგავლენას ახდენს და პოლიტიკური სოციალიზაციის პროცესსაც ის წარმართავს. არავისთვის არაა საიდუმლო, რომ მართლმადიდებელ მორწმუნეთა შორის ანტიდემოკრატიული განწყობილებებია გაბატონებული. ამიტომ, იმის ილუზია არ უნდა გაგვიჩნდეს, რომ საზოგადოებაში ეროვნული ღირებულებებისა და თვითმყოფადობის სამოქალაქო გაგება დაისადგურებს. ამ თვალსაზრისით, იშვიათ მაგალითს წარმოადგენს 2005 წლის 23 დეკემბერის, მართლმადიდებელი ეკლესიის წმინდა სინოდის ერთ-ერთი განჩინება: ,,ახალგაზრდული ცენტრების შექმნით ეკლესია დაეხმარება მომავალ თაობას სახელმწიფოებრივი აზროვნების, ერის წინაშე პასუხისმგებლობის... ჩამოყალიბებაში.” თუ დასავლური ღირებულებებისადმი მართლმადიდებელი ეკლესიის დამოკიდებულებას გავითვალისწინებთ, ადვილი წარმოსადგენია სახელმწიფოებრივი აზროვნების არსს როგორ აუხსნის ეკლესია ქართველ ახალგაზრდობას.
საკონსტიტუციო შეთანხმებას ბევრი სეკულარიზაციის გამოვლინებად მიიჩნევს, ხაზს უსვამს რა უფლებამოსილების გამიჯვნას ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის. სინამდვილეში ეკლესია კონსტიტუციური დონის დოკუმენტის სუბიექტადაა გამოცხადებული და მისი პოლიტიკურ მნიშვნელობა საკმაოდ საშიშია. ეს შეთანხმება საზოგადოების შეგნებაში მართლმადიდებლური რელიგიის უპირატესობის იდეას ნერგავს. ეკლესიის გავლენა და როლი ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში არა თუ იკლებს, იზრდება და საყოველთაო ხდება. მართლმადიდებლური რელიგია ერთადერთია, რომელიც მსგავსი ტიპის დოკუმენტით მნიშვნელოვან პოლიტიკურ სფეროებში სახელმწიფოს თანაზიარ სუბიექტად გვევლინება და ლამის სახელმწიფო რელიგიას წარმოადგენს. ამგავრი უფლებამოსილების ფარგლებში მართლმადიდებელ ეკლესიას (სხვა ეკლესიებთან შედარებით) თავისი ინტერესების უკეთ დაცვისათვის მოქმედების ფართო არეალი და რაც მთავარია, სახელმწიფო ძალაუფლების მხარდაჭერა გააჩნია. საინტერესოა ასეთ პირობებში როგორ უნდა უზრუნველყოს საქართველომ ,,ქვეეყანაში მცხოვრები ყველა... რელიგიური ჯგუფის ინტერესების, უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვა” (ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფცია)?
ყოველივე აღნიშნულიდან გამომდინარე, იდენტობის, კულტურის, ეროვნული თვითმყოფადობის, ღირებულებების ,,ეროვნული უსაფრთხოების უზრუნველყოფის მნიშვნელოვან ელემენტად მიჩნევა’’ სერიოზულ რისკს წარმოადგენს: თუ ქართული კულტურისა და ეროვნული ფასეულობების (რაზეც აგებულია უსაფრთხოების კონცეფციის პროექტი) შემოქმედად მართლმადიდებლური რელიგია ითვლება, ნიშნავს თუ არა ეს მხოლოდ ამ უკანასკნელის უსაფრთხოებას? ანუ, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფცია რეალურად მართლმადიდებელი ეკლესიის, უფრო სწორედ, საქართველოს საპატრიარქოს უსაფრთხოების კონცეფციაც ხომ არ არის? თუ კულტურის, ეროვნული ღირებულებების და იდენტობის ინტერპრეტატორად მართლმადიდებელი ეკლესია გვევლინება, მათ მიმართ საფრთხეთა იდენტიფიკაციისას, შესაბამისი იურიდიული უფლებამოსილების პირობებში, ლაკმუსის ქაღალდის ფუნქციასაც ის შეასრულებს. საკონსტიტუციო შეთანხმებით ეკლესიამ თავისი დე ფაქტო მდგომარეობა დე იურე-ც უზრუნველყო.
არამართლმადიდებელი მოსახლეობა, ბუნებრივია, საშიშროებად აღიქვამს ასეთ მდგომარეობას. შედეგად საზოგადოებაში ყალიბდება მარგინალური ჯგუფები, რომლებიც სრულფასოვნად ვეღარ მონაწილეობენ საერთო საზოგადოებრივ პროცესებში, რაც, პირველ რიგში, სახელმწიფოს ერთიანობას უქმნის საფრთხეს. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია ხომ სტერილურია სიახლეებისა და ,,უცხოს’’ მიმართ და უარყოფს მას.
მაშასადამე, როგორც დავინახეთ, იდენტობის, ღირებულებებისა და ფასეულობების საკითხი უსაფრთხოების სფეროში მშვიდად ყოფნის საფუძველს არ იძლევა. ერთი შეხედვით აქ თითქოს საშიში არაფერია. საქმეც ისაა, რომ საფრთხე თავს მალავს: ის არ დევს ხელის გულზე, არ არის ყველასათვის აშკარა. ვინაიდან ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ასეთი ტიპის ურთიერთობები საზოგადოებაში დისკომფორტს არ იწვევს და ვინაიდან მოსახლეობის დიდი ნაწილი ლოიალურიც კია მის მიმართ, სახელმწიფო და ეკლესიაც თვითკმაყოფილებას ეწევა. იმისათვის, რომ უსაფრთხოების კონცეფციაში ეს საფრთხე დავინახოთ, ვიტყოდი, დასავლური, ლიბერალური რიტორიკის მრავალფეროვანი ეგზოტიკა გვიშლის ხელს. უსაფრთხოების კონცეფციაში ეროვნული თვითმყოფადობის, ღირებულებების, ფასეულობების, როგორც საფრთხის იდენტიფიკაციის უმთავრესი მიზეზი, როგორც პოლიტიკურ, ისე საზოგადოებრივ დონეზე მისი რელიგიური მნიშვნელობაა. დიდი მნიშვნელობა აქვს იმ ფონს, რომელსაც ეკლესია ქმნის საზოგადოებაში, სადაც არ დაწყებულა სერიოზული ფიქრიც კი სეკურალიზაციის აუცილებლობის თაობაზე. საზოგადოება უფრო დესეკულარიზაციის მსხვერპლი ხდება იმ თვალსაზრისით, რომ მისი წევრების ცნობიერებაში სახელმწიფო, რელიგია და პირადი რწმენა ერთმანეთისაგან არ არის გამიჯნული და რაც მთავარია, სამთავე ეროვნული ერთიანობის კონტექსტში რელიგიურ ინტერპრეტაციას ექვემდებარება. რელიგიური მიდგომის ამგვარი ფორმა ,,უცხოს’’ არსებობას იმთავითვე გამორიცხავს, საფრთხედ აღიქვამს და უარყოფს მას. აშკარაა, რომ ეკლესიას აქვს შესაძლებლობა საზოგადოება სხვა რელიგიის წინააღმდეგ განაწყოს და ეს უკანასკნელი ერისა (სახელმწიფოსა) და ეკლესიისათვის საფრთხედ გამოაცხადოს. როდესაც ამგვარ შესაძლებლობებს პოლიტიკური მხარდაჭერაც ახლავს თან, ბუნებრივია, ქსენოფობიას ნოყიერი ნიადაგი ექმნება.

ჟურნალი ,,ზღვარი,, N2 {7} თებერვალი 2006

სტიგმა

,,ისინი საკუთარ თავს, ეკლესიასა და სამშობლოს ებრძვიან... ისინი არ არიან საზოგადოების სრულფასოვანი წევრები...,,

სტიგმატიზირების პრიმიტიულ, მაგრამ სრულიად გააზრებულ, შემთხვევასთან გვაქვს საქმე... ამით ისინი ორი რამის გაკეთებას ცდილობენ:



1. სანქცია: ცდილობენ ჯვარზე გააკრას ისინი, რომელთაც ტექსტს ხელი მოაწერეს. სტიგმატიზაცია = ეკლესიის პოზიცია, რომ ისინი არ არიან საზოგადოების წევრები, არიან სამშობლოსა და ეკლესიის მტრები + ეკლესიის პოზიციის პოლიტიკური თარგმანი (ან კოპირება) პოლიტიკური სუბიექტების მიერ + საზოგადოებრივი დისკურსი: საჯარო დისკუსიაში ამ პოზიციის რუპორიზაცია, რომ ისინი (ხელმომწერები)არასრულფასოვ

ანი ადამიანები არიან (გადაცემა ,,აქცენტები,,) + მოწოდებები სათანადო ქმედებებისაკენ: პოლიტიკური სუბიექტების სურვილი, ხელისმომწერთა ვინაობის გამოაშკარავებისა - მათი ,,გაშავების,, მიზნით და სასულიერო პირების მოწოდებები მრევლისადმი, ხელის მომწერთა, მინიმუმ, იგნორირებისა და მარგინალიზებისაკენ (მაგ. ჯვართამაღლების ტაძრის წინამძღვრის ქადაგება).

2. სანქციის პრევეციული ეფექტი: მათი გათვლით, ამ სანქციას (სტიგმატიზაცია, გნებავთ, ,,ჯვარზე გასმა,,) მომავალში პრევენციული ეფექტი უნდა ქონდეს ანუ ეს განცხადება ერთგვარ გამაფრთხილებელ უწყებას წარმოადგენს მათთვის, ვისაც ჯერ არ გასჩენია მსგავსი კითხვების დასმისა და მსგავსი ტექსტების წერის სურვილი... ან/და გასჩენია, მაგრამ სურვილებისა და აზრის გამოხატვის ფორმები ჯერ ვერ მოუნახავს...

სეკულარიზაცია, რომელიც არ იწვევს განადგურებას

იურგენ ჰაბერმასი

გერმანულიდან თარგმნა თენგიზ დალალიშვილმა

თემის აქტუალობა იმდენად დიდი და შთამბეჭდავია, რომ არჩენავის საშუალებაც, ფაქტობრივად, აღარ გვრჩება. დღეს საზოგადოებაში აზრთა სხვადასხვაობას ყველაზე მეტად ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი იწვევს: რამდენად არის და საერთოდ არის თუ არა შესაძლებელი ადამიანის მიერ ადამიანის კლონირება და რამდენად მართებულია ადამიანის თვითშესაქმის ოპტიმიზაცია? პირველი ნაბიჯები ამ მიმართულებით მეცნიერებისა და ეკლესიების ორატორებს შორის მიმდინარე მძაფრი დისკუსიის დინამიკაში აისახა. ერთი მხარე ობსკურანტიზმის საფრთხესა და არქაული რწმენების გადმონაშთების მიმართ სუსტი მეცნიერული პოზიციების არსებობის საშიშროებაზე საუბრობდა. მეორე მხარე კი მკაცრი ნატურალიზმის მეცნიერული პროგრესისადმი რწმენას უარყოფდა, ნატურალიზმისა, რომელიც მორალს ანადგურებს. თუმცა, 11 სექტემბერმა ცხადყო, რომ სეკულარულ საზოგადოებასა და რელიგიებს შორის არსებულმა დაძაბულობამ სულ სხვა ფორმა შეიძინა.
თვითმკვლელი კამიკაძეები, რომლებმაც სამოქალაქო ტრანსპორტი ცოცხალ ყუმბარებად აქციეს და დასავლური ცივილიზაციის კაპიტალისტური ციტადელებს დაუშინეს, როგორც ატას ანდერძიდან და, სხვათა შორის, ბინ ლადენის ნათქვამიდანაც ჩანს, რელიგიური იდეებით იყვნენ შთაგონებულნი. მათთვის გლობალიზებული მოდერნის ჭეშმარიტი სახე ბოროტების, სატანის სახეა. თუმცა, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ვითარება მაინცდამაინც არც დასავლეთში იყო იდეალური: როდესაც ჩვენ ტელევიზიის საშუალებით აპოკალიფსური მოვლენის უნივერსალური მოწმენი გავხდით, კარგად დავინახეთ ისიც, თუ რა მაზოხისტური სიამოვნებით იმეორებდნენ კორესპონდენტები მანჰეტენის ტყუპებზე განხორციელებული ტერორისტული აქტის ამსახველ კადრებსა და ამასთან ერთად ბიბლიური სიუჟეტებითაც მოგვაბეზრეს თავი. ამერიკელი პრეზიდენტის და არა მხოლოდ მის გამოსვლას, სადაც ამ გაუგონარ სისასტიკეზე ადექვატური პასუხის აუცილებლობაზე იყო საუბარი, ძველი აღქმისეული ელფერი დაჰკრავდა. სეკულარული საზოგადოების შიგ შუაგულში მომხდარ ამ უგუნურ აფეთქებას თითქოს რელიგიის პოზიციები უნდა შეერყია. არა და, როგორც შემდეგ დავინახეთ, ყველაფერი სულ სხვაგვარად მოხდა: სინაგოგები, ეკლესიები და მეჩეთები ყველგან ხალხით იყო სავსე.
მიუხედავად რელიგიური დისკურსისა, ფუნდამენტალიზმი მაინც თანამედროვე ფენომენს წარმოადგენს. აშკარად თვალში საცემია ის ფაქტი, რომ კამიკაძე დამნაშავეების მოტივები და საშუალებები ერთმანეთს არ შეესატყვისება, რაც იმაზე მეტყველებს, რომ მათ სამშობლოში კულტურასა და საზოგადოებას შორის არსებული დროში შეუსაბამობის პრობლემა სერიოზულად დგას. ეს პრობლემა, უპირველეს ყოვლისა, ხელოვნურად დაჩქარებული და რადიკალური მოდერნიზაციის შედეგს წარმოადგენს. მიუხედავად იმისა, რომ ის, რაც საუკეთესო შემთხვევაში ჩვენს საზოგადოებაში შეიძლება აღქმულ იქნას, როგორც შემოქმედებითი განადგურების პროცესი, სხვა საზოგადოებას არ პირდება მისაღებ კომპენსაციას ტრადიციული ცხოვრების ფორმების განადგურების შედეგად მიყენებული ტკივილისათვის. იქ აქცენტი მხოლოდ ცხოვრების მატერიალური პირობების გაუმჯობესებაზე კეთდება. ძალიან მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ სულიერი ცვლილებების წინსვლას, რომელიც რელიგიისა და სახელმწიფოს ერთმანეთისაგან გამიჯვნას გულისხმობს, უწინარეს ყოვლისა, დამცირებისა და დათრგუნვის შეგრძნება აბრკოლებს. ევროპაშიც კი, რომელმაც საუკუნეები მიითვალა, რათა საკუთარი მორალი მოდერნის ორსახოვანი იანუსის ფორმაში ეპოვა, სეკულარიზაციის პროცესი ჯერ კიდევ ამბივალენტური გრძნობებითაა გამსჭვალული, რაც, დღესდრეობით, გენური ინჟინერიის თაობაზე გამართულ დისკუსიებში პოულობს ასახვას.
მოძალადე ორთოდოქსები როგორც დასავლეთში, ასევე ახლო და შორეულ აღმოსავლეთში, როგორც ქრისტიანებსა და იუდეველებში, ასევე მუსულმანებშიც არიან. თუ კულტურათა შორის ომების თავიდან აცილება გვინდა, ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს, რომ სეკულარიზაციის პროცესი დასავლეთში დასრულებული ჯერ კიდევ არ არის; კარგად უნდა გავაცნობიეროთ ის, რომ ომი ტერორიზმის წინაარმდეგ არ არის ომი; რომ ტერორიზმი ყოველგვარ უბედურებას გვიქადის, და რომ ის უსიტყვოდ აღგვის კაცობრიბის კულტურულ სამყაროებს პირისაგან მიწისა. მსოფლიოს კულტურებმა უნდა დაგმონ ტერორისტების ყრუ ძალადობა და იარაღის ყოველგვარი გამოყენების გარეშე უნდა გამონახონ ერთმანეთთან საერთო ენა. გლობალიზაციის სახით, რომელიც თავისუფალი ბაზრების არსებობითაა გამოწვეული, ბევრი ჩვენთაგანი იმედოვნებდა, რომ პოლიტიკური რეალობა სამომავლოდ სულ სხვა სახეს მიიღებდა: დამყარდებოდა არა გლობალური უსაფრთხოების მხარდამჭერ სახელმწიფოთა ჰობსისეული ტრადიციული წესრიგი, ანუ არა პოლიცია, საიდუმლო სამსახურები და არმია, არამედ საყოველთაო, ცივილიზებული და კონსტიტუციური ძალაუფლება. რეალურად კი ცრუ იმედებით ვცხოვრობთ და ნაკლებად ვცდილობთ მოვლენათა გონივრულ გააზრებას. უნდა გვახსოვდეს, რომ საერთო დისკურსისა და ენის არარსებობის პირობებში განხეთქილებას საკუთარ სახლშიც ვერ ავიცილებთ თავიდან. არადასავლურ კულტურებში სეკულარიზაციის წარუმატებელობის შეფასებას კი მხოლოდ მაშინ შევძლებთ, როდესაც ნათელი წარმოდგენდა გვექნება იმის თაობაზე, თუ რას ნიშნავს სეკულარიზაცია დასავლურ პოსტსეკულარულ საზოგადოებაში. ამ თვალსაზრისით, მსურს ერთი ძველი თემა, რომელიც ,,რწმენასა და ცოდნას” ეხება, კვლავ წინ წამოვწიო. ეს არ იქნება ,,საკვირაო ქადაგება”, რომელიც მხარეთა პოლარიზაციას ახდენს: ერთ მხარეს აიძულებს ფეხზე იდგეს, ხოლო მეორეს უფლებას აძლევს, მჯდომიარემ მოუსმინოს მას.
ტერმინს - სეკულარიზაცია, ისტორიულად, უპირველეს ყოვლისა, იურიდიული მნიშვნელობას ჰქონდა, რაც სეკულარული სახელმწიფო ძალაუფლებისა და საეკლესიო სიკეთეების იძულებით ურთიერთგამიჯვნას ნიშნავდა. ამ მნიშვნელობამ თავი დაიმკვიდრა მაშინ, როდესაც კულტურულ და საზოგადოებრივ მოდერნს ჩაეყარა საფუძველი. იქედან მოყოლებული სეკულარიზმის მიმართ გამოითქვა უამრავი და განსხვავებული შეფასებები. ყოველი მათგანი ეკლესიის ავტორიტეტის სამოქალაქო ძალაუფლებით დამცრობასა და უკანონო მიტაცებაში გვდებს ბრალს. ერთი ინტერპრეტაციის მიხედვით: რელიგიური აზროვნებისა და ცხოვრების ფორმები სეკულარული, ყოველ შემთხვევაში, რაციონალური ექვივალენტით იცვლება. მეორე ინტერპრეტაციის მიხედვით: თანამედროვე აზროვნებისა და ცხოვრების ფორმების, როგორც არალეგიტიმური სიკეთეების დისკრედიტაციას აქვს ადგილი. ორთავე ინტერპრეტაცია ერთ და იმავე შეცდომას უშვებს. ისინი სეკულარიზაციას განიხილავენ, როგორც ნულოვან თამაშს. ერთ მხარეს დგას მეცნიერებისა და ტექნიკის მწარმოებელი ძალები. მეორე მხარეს კი რელიგია და ეკლესია. ერთმა შეიძლება მეორის ხარჯზე მოიპოვოს უპირატესობა, რასაც ლიბერალური თამაშის წესები პრინციპულად უშვებს. ეს წესები სწორედ მოდერნის დინამიური ძალების მიერ იქნა დამკვიდრებული. ეს სურათი ნამდვილად არ შეესაბამება პოსტსეკულარული საზოგადოების იდეას, რომელიც საზოგადოების მუდმივი სეკულარიზაციის პირობებში რელიგიური ერთობების არსებობითაა დაინტერესებული. დემოკრატიული შინაარსის მქონე საღი აზრის (common sense) ცივილეზებული როლი კვლავაც ჩრდილში რჩება. მას, როგორც მესამე მხარეს, რელიგიასა და მეცნიერებას შორის არსებული მრავალფეროვანი კონფლიქტების ფერხულში უწევს ადგილის დამკვიდრება. [...]
საღი აზრი პიროვნების ცნობიერებაზეა ორიენტირებული, პიროვნებისა, რომელსაც ინიციატივის, შეცდომის დაშვებისა და ამ უკანასკნელის გამოსწორების უნარი აქვს. მეცნიერებასთან დამოკიდებულებაში მას თავისებური პერსპექტივები აქვს დასახული. ნატურალიზმისათვის მოუხელთებელი ავტონომიური ცნობიერება რელიგიური ტრადიციებისადმი გარკვეულ დისტანციას ამკვიდრებს, თუმცა, ამავე დროს, ჩვენ ამ ტრადიციების მორალით ვცხოვრობთ. მეცნიერული პოზიცია რაციონალური დასაბუთების აუცილებლობაზე აკეთებს აქცენტს, რითაც ის, როგორც ჩანს, საღი აზრის (common sense) გადაბირებას ცდილობს. ამ უკანასკნელს კი დემოკრატიული კონსტიტუციური სახელმწიფოს რაციონალურ სამართალზე აგებულ სისტემაში საკმაოდ მყარად აქვს ფესვები გადგმული. ბუნებრივია, ეგალიტარულ ბუნებით სამართალსაც აქვს რელიგიური წარმომავლობა. იგი აზროვნების იმ რევოლუციური ცვლილებებიდან იღებს სათავეს, რომელსაც მსოფლიოს დიდი რელიგიების აღზევების დროს ჰქონდა ადგილი. მაგრამ კანონისა და პოლიტიკის ლეგიტიმაცია რაციონალურ სამართალზე დაყრდნობით კარგა ხანია რელიგიური ტრადიციების პროფანული წყაროებიდან იღებს სათავეს. რელიგიასთან მიმართებაში საღ აზრს (common sense) საკმაოდ მყარი საფუძვლები გააჩნია, რაც არა მხოლოდ რელიგიური ერთობების წევრთათვის არის აღიარებადი. aმიტომაც, ლიბერალური სახელმწიფო მორწმუნეთა შორის კვლავაც ბადებს ეჭვს: მათი გუმანით დასავლურმა სეკულარიზაციამ შეიძლება რელიგიების მარგინალიზაცია გამოიწვიოს.
რელიგიური თავისუფლების ფუნდამენტს მსოფლმხედველობრივი პლურალიზმის პაციფიზაცია წარმოადგენს. მსოფლმხედველობრივი პლურალიზმის შედეგების ტვირთი ყველაზე თანაბარად არ გადანაწილებული. აქამდე ლიბერალური სახელმწიფო საკუთარ მოქალაქეებს შორის მხოლოდ მორწმუნეებს იწყნარებდა, რათა მათი იდენტობა საზოგადოებრივ და კერძო სფეროებში როგორმე გადაენაწილებინა. დღეს კი მორწმუნეებმა თავიანთი რწმენის სეკულარულ ენაზე გადმოთარგმნა უნდა მოახდინონ მანამ, სანამ მათ არგუმენტებს აზრი და პერსპექტივა ექნება საზოგადოების უმრავლესობის მხრიდან ლოიალობის დამსახურების მიზნით. ამგვარად იქცევიან დღეს კათოლოკები და პროტესტანტები, როდესაც ისინი დედის ორგანიზმის გარეშე კვერცხუჯრედის განაყოფიერების უფლებას ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებად მიიჩნევენ. ეს, ფაქტობრივად, ძირითადი კანონის სეკულარულ ენაზე ადამიანური შესაქმის ღვთაებრიობის ინტერპრეტაციის (ალბათ ნაჩქარევი) მცდელობაა. საყოველთაო აღიარებისაკენ სწრაფვა მხოლოდ იმ შემთხვევაში არ მიგვიყვანს რელიგიის უსამართლო მარგინალიზაციამდე, სეკულარული საზოგადოებაც მხოლოდ იმ შემთხვევაში არ დასცილდება თავის რაციონალურ ფესვებს, თუ სეკულარული მხარეც, თავის მხრივ, რელიგიის ენით არტიკულაციის შესაძლებლობებს უზრუნველყოფს. ზღვარი რელიგიურ და სეკულარულ საფუძვლებს შორის ისედაც არსებობს. ამიტომაც სადავო საზღვრების დადგენა ორივე მხარემ უნდა განიხილოს, როგორც კოოპერაციული პროცესი, სადაც განსხვავებული ინტერესებიც იქნება გათვალისწინებული.
ლიბერალურ პოლიტიკას საზოგადოების სეკულარულ ცნობიერებაზე გამართული დავის ექსტერნალიზაციის, ანუ მორწმუნეთა გონებიდან მისი გამოდევნის უფლება არ აქვს. დემოკრატიული შინაარსით გამსჭვალული საღი აზრი არ მოიცავს მხოლოდ ერთ სუბიექტს. ის მრავალფეროვანი საზოგადოების მენტალურ კონსტიტუციას ასახავს. სეკულარულ უმრავლესობას უფლება არ აქვს თავისი გადაწყვეტილებები მანამ განახორციელოს, სანამ ყურად არ იღებს იმ ოპონენტების პროტესტს, რომლებიც ამ გადაწყვეტილებების გამო, რწმენის თვალსაზრისით, თავს შეურაცხყოფილად გრძნობენ. უმრავლესობამ ეს პროტესტი უნდა აღიქვას, როგორც დროებითი ვეტო და ამით გაარკვიოს თუ რისი სწავლა შეუძლია მას აქედან. რელიგიური წარმომავლობის მორალური საფუძვლების მხედველობაში მიღებისას ლიბერალურმა სახელმწიფომ უნდა გაითვალისწინოს თავისი შესაძლებლობები: საკუთარი ისტორიის არტიკულაციის დონის სრულიად ახალი გამოწვევების სახით საერთო ადამინური გონის კულტურის (ჰეგელი) დამკვიდრება ვერ მოხერხდება. ბაზრის ენა დღეს ცხოვრების ყველა სფეროში აღწევს და ადამიანებს ურთიერთობების მეტად ეგოისტურ სქემას სთავაზობს. ამ სქემაში ცენტრალური ადგილი უპირატესობის ცნებას უჭირავს. ის სოციალური კავშირი, რომელსაც მოქალაქეთა ურთიერთაღიარება და სოლიდარობა უდევს საფუძვლად, ხელშეკრულების, რაციონალური არჩევანისა და მაქსიმალური მოგების ცნებებს ვერ ეწყობა. [...]
სეკულარული დისკურსი გამორიცხავს ყოველგვარ გაუგებრობასა და მღელვარებას. ის დრო, როდესაც ცოდვა დანაშაულად, ხოლო ღვთის ნების წინააღმდეგ წასვლა, კანონდარღვევად ითვლებოდა, ისტორიის ფურცლებს ჩაბარდა. ვინაიდან დღეს ადამიანში მიტევების სურვილი ხალისითა და სიკეთით იმსჭვალება, ადამიანთა ხვედრი ისეთი მძიმე აღარ იქნება როგორც ადრე. ჩვენ სერიოზულად განვიცდით უსამართლოდ განკიცხული, ღირსებაშელახული და მოკლული ადამიანების მიმართ წარსული მწუხარების შეუქცევადობას, რისი გამოსწორებაც ადამიანის შესაძლებლობებს დიდად აღემატება. დაკარგული იმედები ადამიანის მკვდრეთით აღდგომისა საგრძობ სიცარიელეებს ტოვებს. ჰორკჰაიმერის სამართლიანი სკეფსისი ბენიამინის გადაჭარბებული იმედების მიმართ ადამიანის ჰუმანურ სწრაფვაზე, რათა გამოასწოროს შეცდობა (მოკლულები ხომ მაინც მოკლულებად რჩებიან!) ნამდვილად არ უარყოფს იმ სუსტ იმპულსს, რომელსაც ამ უცვლელ რეალობაში რაღაცის შეცვლა ჯერ კიდევ შეუძლია. ბენიამინსა და ჰორკჰაიმერს შორის მიმოწერას 1937 წლის გაზაფხულზე ჰქონდა ადგილი. ამ ჭეშმარიტმა იმპულსმა და მისმა სისუსტემ კი ჰოლოკოსტის შემდეგ წარსულის გადახედვის (ადორნო) აუცილებელ და ამავე დროს ბიწიერ პრაქტიკაში ჰპოვა გაგრძელება. თითქოს იგივე იმპული ამ პრაქტიკის არაადექვატურობის თაობაზე გაზვიადებულ ჩივილშიც (Lamento) აისახა. როგორც ჩანს, მოდერნის ურწმუნო შვილებს მხოლოდ ერთმანეთის დადანაშაულება და საკუთარი პერსონის მნიშვნელობის წარმოჩენა უფრო შეუძლიათ, ვიდრე რელიგიური ტრადიციების ახლებური განმარტება. ისე ჩანს, თითქოს მათი სემანტიკური პოტენციალი სრულიად ამოწურულიყოს.
ამგვარ ამბივალენტობას შეუძლია რაციონალურ აზრამდე მიგვიყვანოს: დავიჭიროთ დისტანცია რელიგიის მიმართ ისე, რომ არ მოვახდინოთ მისი პერსპექტივების უგულვებელყოფა. ამ მოსაზრებას შეუძლია კულტურული კონფლიქტებისაგან დანაწევრებულ სამოქალაქო საზოგადოებაში განმანათლებლობის პროცესს სწორი მიმართულება მისცეს. პოსტსეკულარული საზოგადოება რელიგიასთან მიმართებაში აგრძელებს მუშაობის იმ კურსს, რომელმაც რელიგია მითოსში სრულყო, რაც, ბუნებრივია, მტრული აღქმის ამპარტავნულ მოსაზრებას კი არ ავითარებს, არამედ საკუთარ სახლში ენტროპიის წინააღმდეგაა მიმართული. დემოკრატიულად აღიარებულ საღ აზრს (common sense) მედიალური შედარების დაკანონებისა და ძალთა ყოველგვარი განსხვავების ტრივიალიზაციის უნდა ეშინოდეს. იმ მორალურ პოსტულატებს, რომლებიც აქამდე რელიგიურ ენაზე საკმაოდ დიფერენცირებულად იყო წარმოდგენილი, შეუძლია საყოველთაო რეზონანსი იმ შემთხვევაში გამოიწვიოს თუ უკვე კარგად დავიწყებულის და ამავე დროს მისი ტრივიალიზაციის იმპლიციტური სურვილისათვის სათანადო ფორმულა შეიქმნება. სეკულარიზაცია, რომელიც არ იწვევს განადგურებას, საკუთარ თავს განსხვავებული დისკურსის სეკულარულ ენაზე განმარტების მოდუსში სრულყოფს. ეს არის ის, რაც დასავლეთს, როგორც მსოფლიოს სეკულარულ ძალას, საკუთარი ისტორიიდან შეუძლია ისწავლოს.
დღეს ადამინის ემბრიონების წინააღმდეგ ხშირად მოიხმობენ ხოლმე მოსეს 1,27: ,,შექმნა ღმერთმა კაცი თავის ხატად, ღვთის ხატად შექმნა იგი, მამაკაცად და დედაკაცად შექმნა.,, უფალმა, რომელიც სიყვარულია, ადამისა და ევას სახით შექმნა თავისუფალი არსება, რომელიც მისი მსგავსია და არ უნდა ვიწამოთ იგი იმის გასაგებად, თუ რა იგულისხმება ღვისმსგავსებაში. ვერ იქნება სიყვარული სხვა ადამიანის შემეცნების, ხოლო თავისუფლება ურთიერთაღიარების გარეშე. ადამიანის განსხვავებული ფორმა, თავის მხრივ, თავისუფალი უნდა იყოს, რათა კვლავ მიიღოს უფლის წყალობა. ეს განსხვავებული ფორმა, ბუნებრივია, უფლის ხატია, მარამ ის მაინც წარმოგვიდგება როგორც ღვთის ქმნილება. თავისი წარმომავლობით ის ვერ იქნება უფლის სწორი. შემოქმედებითობა (Geschöpflichkeit) მიმსგავსებისა გამოხატავს ინტუიციას, რომელსაც შეუძლია რაღაც განსაზღვროს ჩვენს დამოკიდებულებაში ასევე რელიგიურად ხისტი სმენადობის ადამიანების მიმართ. ჰეგელმა იმთავითვე შენიშნა განსხვავება ,,ღვთაებრივ შემოქმედებასა” და უშუალოდ უფლის ხელით ,,შექმნილს” შორის. უფალი მხოლოდ მანამ იქნება ,,თავისუფალი ადამიანების ღმერთი”, სანამ იმ აბსოლუტურ განსხვავებას არ წავშლით, რომელიც შემოქმედსა და შექმნილს შორის არსებობს. მხოლოდ ამ შემთხვევაში არ გადაიქცევა ადამიანის ღვთაებრივი ფორმირება დეტერმინაციად, რომელიც ადამიანს თვითშსაქმის საშუალებას აძლევს.
ასეთი შემოქმედი, როგორც შემოქმედი და მხსნელი უფალი ერთად, ტექნიკოსის მსგავსად ბუნებით კანონებს არ მიმართავს. ის არც იმ ინფორმატიკოსს ჰგავს, რომელიც კოდური სისტემის წესებს იზუთხავს. ადამიანის სიცოცხლეში განხორციელებულ ხმას უფლისას ადამიანის შინაგან მორალურ სამყაროსთან აქვს კავშირი. სწორედ ამის გამო შეუძლია უფალს ,,განსაზღვროს” ადამიანი იმ თვალსაზრისით, რომ ეს უკანასკნელი თავისუფლებისა და მასთან ერთად მოვალეობების მატარებელი ხდება.

გერმანულიდან თარგმნა თენგიზ დალალიშვილმა

ჟურნალი ,,ზღვარი,, N 1 (6) იანვარი, 2006

კონფლიქტი ძალაუფლებასა და მორალს შორის

თენგიზ დალალიშვილის თარგმანი

ჰანს კიუნგი

კაცობრიობის ისტორიაში ძალაუფლებასა და მორალს შორის არსებული მუდმივი დაძაბულობის პირობებში, ნუთუ მორალმა ნამდვილად დაკარგა თავისი ადგილი? ამ კითხვაზე დადებით პასუხს იძლევიან მაკიაველისტი პოლიტიკოსები და პუბლიცისტები. ვინ არის ის, ვინც საგარეო პოლიტიკაში განსაზღვრული ეთიკური ,,ღირებულებების’’ შენარჩუნებას ითხოვს, _ ,,ქადაგი’’ და ,,წინასწარმეტყველი’’? ვინ არის ის, ვინც პოლიტიკას წმინდა ინტერესებზე აგებს, _ ცივი და ინტელიგენტი ,,სტრატეგოსი’’? ნუთუ შეუძლია უმნიშვნელო ინტერესებს, გავლენა მოახდინოს ძალაუფლებისა და მორალის შეხმატკბილებულ ურთიერთობებზე? ნუთუ ეს უმნიშვნელო ინტერესები გაცილებით ძლიერი აღმოჩნდება ხოლმე, ვიდრე მორალური პოსტულატები?




ა. ძალაუფლება და ადამიანის ამბივალენტური ბუნება


ძალაუფლებისა და მორალის ურთიერთმიმართების საკითხი მეტად რთულ პრობლემას წარმოადგენს. თუმცა არც ერთ ცნობილ პოლიტოლოგს ამ საკითხის თემატიზაცია არასოდეს მოუხდენია. საერთაშორისო ურთიერთობებისადმი მიძღვნილ უახლეს ლიტერატურაშიც რეალისტების (მაგრამ არა მორალისტების) ფილოსოფია დომინირებს. ისინი ავითარებენ მორგენთაუს პოლიტიკურ იდეებს, ძალაუფლებისა და მორალის ურთიერთმიმართების თაობაზე კი არაფერს ამბობენ. ჩვენ ამ საკითხს გვერდს ნამდვილად ვერ ავუქცევთ, პირიქით, განსაკუთრებით ჩავუღრმავდებით მას და ანალიზის დროს მოკლე ანთროპოლოგიურ წიაღსვლებსაც აუცილებლად მოვიშველიებთ.

ის აზრი, რომ ადამიანი არის ,,ზოონ პოლიტიკონ’’, ანუ ,,საზოგადოებრივი არსება’’, არისტოტელედან იღებს სათავეს, მაგრამ პირველად ნიცშემ და მასთან ერთად მაქს ვებერმა და ჰანს მორგენთაუმ გაიაზრეს ის, რომ ამ ,,პოლიტიკურ არსებას’’ ,,ძალაუფლებისადმი სწრაფვა’’ ახასიათებს. უნდა ვიცოდეთ, რომ ძალაუფლების გაგება პოლიტიკაში ყოველთვის ადამიანის ტიპზეა დამოკიდებული:

• ვინც ოპტიმისტი განმანათლებლისა და გულწრფელი ლიბერალის მსგავსად, ადამიანს თავისი ბუნებით განიხილავს, როგორც კარგს, გონიერს, რომელსაც შეიძლება მისცე განათლება და აღზარდო; ის, ვინც კოსმოსს მოწესრიგებული ფორმით აღიქვამს, პოლიტიკაში ადამიანის პროგრესისა და სამყაროს გაუმჯობესების პერსპექტივებს ხედავს. ასეთი პიროვნებისათვის ძალაუფლება სიკეთესა და კეთილდღეობას წარმოადგენს. კონტრშეკითხვა: არის თუ არა შესაძლებელი, რომ სიკეთისაგან და ამ სიკეთით გამსჭვალული ადამიანისაგან ბოროტება იშვას?
• ვინც პესიმისტი ანალიტიკოსისა და იდეოლოგიური კრიტიკით დაკავებული ფილოსოფოსისა თუ თეოლოგის მსგავსად, ადამიანს თავისი ბუნებით განიხილავს, როგორც გარყვნილს, ზნედაცემულს, უგუნურსა და საშიშს; ვინც სამყაროს ქაოტური ფორმით აღიქვამს, მისთვის პოლიტიკა ყოველთვის ბინძური და გარდაუვალი ბოროტება იქნება. ამიტომ ძალაუფლებას ის განიხილავს, როგორც ბოროტებასა და რაღაც დემონურს. კონტრშეკითხვა: არის კი ძალაუფლების პოლიტიკური გამოყენების ყოველი აქტი ცუდი და აუცილებლად ბოროტებით გამსჭვალული?

ჭეშმარიტების რეალისტური ხედვა ორმაგი რეალობის – ბოროტებისა და სიკეთის – სამყაროს აღიარებს და ადამიანშიც ორთავეს ნაზავე მიუთითებს. ადამიანი არც ანგელოზია და არც ეშმაკი. Aამბობენ: ადამიანი ეშმაკი რომ ყოფილიყო, მმართველობა შეუძლებელი იქნებოდაო. Aან კიდევ: ადამიანი რომ ანგელოზი იყოს, მმართველობა საჭირო აღარ იქნებოდაო. მაგრამ ადამიანი გონებასა და უგუნურებას, სიკეთესა და ბოროტებას შორის მდგარი კომპლექსური და ამბივალენტური არსებაა, რომელშიც ეგოიზმი და სიკეთე ერთადაა შერწყმული. Mმას შეუძლია ძალაუფლება როგორც კარგი, ისე ცუდი საქმისათვის გამოიყენოს – დიდი თუ მცირე მასშტაბებით, პირად ცხოვრებასა თუ პოლიტიკაში.

და მაინც, რა არის ძალაუფლება? ზოგადად რომ ვთქვათ, ძალაუფლება არის უფლებამოსილება, შესაძლებლობა, გნებავთ თავისუფლება, რომელიც სხვა ადამიანებისა თუ მათი ქცევების გაკონტროლებას ისახავს მიზნად. უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, მაქს ვებერის კლასიკური სოციოლოგიური განმარტების მიხედვით: ძალაუფლება არის სოციალურ ურთიერთობებში საკუთარი ნების მოწინააღმდეგეზე თავის მოხვევის თითოეული შანსი და არ აქვს მნიშვნელობა იმას, თუ რას ეფუძნება ეს შანსები.’’ მაშასდამე, შესაძლებელია ,,ვინმემ ადამიანის პოზიტიური თვისებები და მისი აზროვნების სტრუქტურა ისეთ პირობებში ჩააყენოს, რომ მოცემულ სიტუაციაში საკუთარი ნება განახორციელოს’’. ყოველ ადამიანს ხომ თავისებური ხასიათი აქვს. შესაბამისად, ყოველ მათგანში არის ხშირად გამოუყენებელი, თუ მინიმალური ძალაუფლება. ძალაუფლების გარეგანი გამოხატულების არქონა არ ნიშნავს შინაგანი ძალისა და ძლიერების დაკარგვას, რაც ყველაზე მეტად სწორედ ყოვლისშემძლე დიქტატორებს აშინებთ. ისინი ფიქრობენ, რომ მოწინაარმდეგეების დამორჩილებას მხოლოდ მათი ფიზიკური ლიკვიდაციით თუ შეძლებენ...

ძალაუფლება და ძალაუფლების პოლიტიკა, აღნიშნული გაგებისაგან განსხვავებით, სინამდვილეში, ადამიანის არსიდან იღებს სათავეს და ბუნებრივია, ნაწილობრივ, მის ამბივალენტურ ბუნებას უკავშირდება:

• ადამიანის ძალაუფლება შეიძლება კარგი, ჭეშმარიტად ადამიანური, ჰუმანური, და საკეთილდღეო აღმოჩნდეს საზოგადოებისათვის. ასეთ შემთხვევაში, სულ მცირე, სამშვიდობო პოლიტიკის განხორციელება უკვე შესაძლებელია.
• ადამიანის ძალაუფლება ცუდი, არაადამიანური და არაჰუმანურიც შეიძლება იყოს, რაც ბუნებრიავია საზოგადოებისათვის საზიანო იქნება. არაჰუმანური ძალაუფლების პოლიტიკას მრავალგვარი უარყოფითი გამოვლინება ახასიათებს.

აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ პოლიტიკაში ძალაუფლება ამბივალენტური არსების – ადამიანის – ხელში ყველგან და ყოველთვის ვერ იქნება მხოლოდ პოზიტიური ან მხოლოდ ნეგატიური კუთხით გამოყენებული. აქედან გამომდინარე, უცნაური იყო კაცობრიობის მცდელობა – ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებისათვის ძალაუფლების მფლობელები დაეპირისპირებინა.




ბ. აღმოჩენები ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების წინააღმდეგ


XX საუკუნეში საერთაშორისო ურთიერთობების კვლევა გეოგრაფიის, ეკონომიკის, ფსიქოლოგიის, სოციოლოგიის, ფილოსოფიისა და სწრაფად განვითარებადი პოლიტოლოგიის ფარგლებში დაიწყო. თუ რამდენად ნაყოფიერია ძალაუფლებისა და ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების შეძლებისდაგვარად ფართო პოლიტოლოგიური კვლევა თანამდეროვეობისა და მომავლისათვის, ამას შვეიცარიელი პოლიტოლოგის, ალოის რიკლინის (St. Gallen) ისტორიულ-ფილოსოფიური ანალიზი სამაგალითოდ გვიჩვენებს. ის შესაშური სიცხადითა და სისტემატიურობით გვიხსნის, თუ რა საშუალებებს მიმართავდნენ დასავლური ცივილიზაციის მამები ანტიკურ საბერძნეთში, რათა ძალაუფლების გამოყენება როგორმე დაერეგულირებინათ. ,,ცდებისა და შეცდომების’’ სამიათასწლოვან პროცესში ევროპამ ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების წინააღმდეგ ექვსი დიდი აღმოჩენა გააკეთა, აღმოჩენა, რომელიც ,,დღეს სამართლებრივი და სოციალური, დემოკრატიული სახელმწიფოს არსებით შინაარს წარმოადგენს’’: ,,ადამიანის მიერ მოფიქრებული, ექსპერიმენტებით შემოწმებული და მუდმივად განვითარებადი პოლიტიკური ინოვაციები’’ ,,ცივილიზაციის ისტორიაში სულ მცირე, ისეთივე მნიშვნელობისაა, როგორც, მაგალითად, სტამბის, ორთქმავლის ან კომპიუტერის გამოგონება’’. რიკლინი თავის მკაფიო დასკვნებში სწორედ იმ ექვსი აღმოჩენის თაობაზე საუბრობს, რომელიც ინსტიტუციონალიზირებული პოლიტიკური ეთიკის სახით დღემდე ინარჩუნებს თავის მნიშვნელობას.

პირველი აღმოჩენა: ძალაუფლების შეზღუდვა კონსტიტუციითა და კანონებით. ძალაუფლების შეზღუდვა მმართველთა კანონმორჩილების პრინციპითაც შეიძლება. თვითნებობის წინააღმდეგ კანონის უზენაესობის (ნომოკრატია) ფილოსოფიური დასაბუთება ჯერ კიდევ პლატონთან გვხვდება. არისტოტელემ კი ეს იდეა განავითარა და ერთმანეთისაგან გამიჯნა კანონი და (უპირველეს ყოვლისა დაუწერელი) კონსტიტუცია. უნდა ბატონობდნენ კანონები და არა ადამიანები! კანონი კი თავის მხრივ, კონსტიტუციასთან უნდა მოდიოდეს შესაბამისობაში. პირველი დაწერილი კონსტიტუცია ჯერ კიდევ მოდერნის დასაწყისში (1654 წელს, ოლივერ კრომველის დროს) გვხვდება, თუმცა მისი განხორციელება, ზოგადად, XIX-XX საუკუნეებში გახდა შესაძლებელი.

მეორე აღმოჩენა: ძალაუფლების დანაწილება შერეული კონსტიტუციისა თუ ძალაუფლების გადანაწილების პრინციპით. სახელმწიფოში მონოკრატიული, ოლიგოკრატიული და დემოკრატიული ელემენტებისაგან შემდგარი კონსტიტუციის იდეაც პლატონს ეკუთვნის. მოგვიანებით ის არისტოტელემ, პოლიბიოსმა, ციცერონმა, თომა აქვინელმა და იტალიური რენესანსის წარმომადგენლებმა განავითარეს. სხვადასხვა ურთიერთმაკონტროლებელ ორგანოებს შორის ძალაუფლების ამდაგვარი გადანაწილების მეტნაკლებად რეალისტური იდეა XVI საუკუნეში დონატო ჯიანოტის (მან ერთმანეთისაგან გამიჯნა სახელმწიფოს ოთხი ფუნქცია და გადაწყვეტილების მიღების სამი ფაზა) მიერ იქნა წამოყენებული, ხოლო XVIII საუკუნეში მონტესკიე მას _ უკვე თანამედროვე ფორმით _ ფეოდალურ აბსოლუტიზმს უპირისპირებს. თუმცა ის ტერმინს: ,,séparation des pouvoirs’’ ჯერ კიდევ არ იყენებს თავისუფლად და საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლების დიფერენცირებასაც არ ახდენს მკაფიოდ. მიუხედავად ამისა, ამ პერიოდიდან მოყოლებული აშკარა გახდა, რომ არაკონტროლირებადი ძალაუფლება, ძალაუფლების კონცენტრაცია და პირველ ყოვლისა ძალაუფლების მონოპოლია თითოეული ადამიანის თავისუფლებას უქმნის საფრთხეს და ამიტომაც ძალაუფლება ძალაუფლებითვე უნდა შეზღუდულიყო (Que le pouvoir arête le pouvoir).

მესამე აღმოჩენა: ძალაუფლების შეზღუდვა ხელშეუხებელი ფუნდამენტური უფლებებით. ის აზრი, რომ არსებობს ხელშეუხებელი და ფუნდამენტური უფლებები, რომელიც ზესახელმწიფოებრივია (მაგრამ სახელმწიფო უნდა იცავდეს მას) და თვით ადამიანის ბუნებაშია გამყარებული, პირველად განმანათლებლობის ეპოქაში გაცხადდა. თუმცა, მისი საფუძვლები ანტიკურ პერიოდსა და ქრისტიანობაში ძევს. ამ აზრს, უპირველეს ყოვლისა, ჯონ ლოკთან და 1976 წლის ამერიკაში მისი იდეებით შთაგონებული დამოუკიდებლობის ფილოსოფიის ტექსტებში ვხვდებით (თომას ჯეფერსონი გააზრებულად საუბრობს საკუთრების უფლების თაობაზე), რომლებიც საფრანგეთის რევოლუციის (1789) ადამიანის უფლებების დეკლარაციის იდეალად მოგვევლინა. 1948 წელს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ მსოფლიოს ადამიანის უფლებათა უნივერსალური დეკლარაცია წარუდგინა. დღეს იგი თითქმის ყველა თანამედროვე კონსტიტუციაშია დაცული. იოანე XXIII-მ და ვატიკანის მეორე კრებამ (1962-65) ადამიანის უფლებები კათოლიკურ ეკლესიაშიც დაამკვიდრა. რომი ხომ მას ძალიან დიდი ხნის განმავლობაში ღვთისგმობად მიიჩნევდა.

მეოთხე აღმოჩენა: ძალაუფლების შეზღუდვა შესაბამისობის პრინციპით. სახელმწიფოს და საერთოდ ძალაუფლების მატარებელს მხოლოდ ლეგიტიმური მიზნების შესაბამისი საშუალებების გამოიყენების უფლება აქვს. მან უნდა დაიცვას საშუალებათა შესაბამისობის (გადამეტების აკრძალვა) პრინციპი, როგორც ეს თანამედროვე სისხლის სამართალშია მოცემული. თუმცა საერთაშორისო სამართალში ამ პრინციპთან ერთად, სანქციების (საპასუხო ზომა), რეპრესალიებისა და თავდაცვის უფლების გამოყენებისას, უწინარეს ყოვლისა, სახელმწიფოთა თვითდახმარების პრინციპის გათვალისწინება ხდება. ჩვენს დროში ძალაუფლების შეზღუდვის პრინციპი ყოველგვარი კანონმდებლობის, კანონის გამოყენებისა და სასამართლო პრაქტიკის სამართლებრივ ფუნდამენტს წარმოადგენს.

მეხუთე აღმოჩენა: ძალაუფლების განხორციელებაში საყოველთაო მონაწილეობა. აქ დემოკრატიის ის ფორმა იგულისხმება, რომელიც ათენში არსებობდა: ძალაუფლების მატარებელთა და ადრესატთა მინიმალური იდენტობა. ეს პრინციპიც მოდერნში, _ უპირველეს ყოვლისა ინგლისური პარლამენტის, ფრანგული და ამერიკული რევოლუციების ფონზე _ განხორციელდა. XX საუკუნეში კი მან სრულყოფილი სახე მიიღო. გასულ საუკუნეში საყოველთაო საარჩევნო უფლება სახელმწიფოს ყველა ზრდასრულ მამაკაც მოქალაქეს, ხოლო მოგვიანებით უკვე ქალებსაც მიენიჭა.

მეექვსე აღმოჩენა: ძალაუფლების დაბალანსება ძალაუფლების მფლობელთა მხრიდან ზეწოლის შემცირებით. სამართლიანობა მოითხოვს, რომ ძალაუფლების მფლობელთა მხრიდან ზეწოლა აღიკვეთოს. ზეწოლას შეიძლება ადგილი ჰქონდეს ძლიერ და სუსტ ინდივიდებსა და ჯგუფებს, პრივილეგირებულ და არაპრივილეგირებულ ადამიანებს, დამქირავებელსა და მოსამსახურეს, დასაქმებულ და შრომის პროცესს მოწყვეტილ ადამინებს შორის. ძალაუფლების შეზღუდვა არასოდეს არაა ადვილი. ამიტომ, სახელმწიფომ და სხვა ინსტიტუტებმა კეთილსინდისიერად უნდა გააწონასწოროს ის. აქ გზა ფორმალისტურ ეგალიტარიზმსა და სოციალურ-დარვინისტულ უტილიტარიზმს შორის უნდა მოიძებნოს, როგორც ეს ჩვენ დროში სამართლიანობის დიდმა თეორეტიკოსმა, ჯონ როულზმა სცადა.

ეს აღმოჩენები, რომლებიც ძალაუფლების დარეგულირებას ისახავს მიზნად, მნიშვნელოვანია სწორედ საგარეო და მსოფლიო პოლიტიკისათვის. თუმცა ყველა ეს აღმოჩენა, უპირველეს ყოვლისა, განსაზღვრული ხალხისა თუ სახელმწიფოსთვისაა რელევანტური. მაშ, როგორ უნდა მოხდეს ძალაუფლების დარეგულირება ერებს შორის? ამაზე უკვე იზრუნეს ჰანს მორგენთაუს შთამომავლებმა და მისი თეორიისაგან განსხვავებული, ,,ნეორეალისტური’’ პოლიტიკური თეორია შექმნეს.





გ. ეთიკის ,,მეცნიერული’’ უგულებელყოფა

ჰანს მორგენთაუს ამერიკელი პოლიტოლოგები ,,მამა-დამფუძნებელს’’ უწოდებენ (სტენლი ჰოფმანი). მიუხედავად ამისა ,,პოლიტიკური რეალიზმის’’ წარმომადგენელთა შორის მორგენთაუს თეორიის მიმართ კრიტიკული განწყობა იმთავითვე არსებობდა. კრიტიკა, უპირველეს ყოვლისა, იმ ცენტრალურ ცნებას ეხება, რომელსაც საერთაშორისო ურთიერთობები უნდა განემარტა. კრიტიკოსთა აზრით, ეს ცნება ბუნდოვანია და სიზუსტეც აკლია:

• ძალაუფლების ცნება არის ძალიან ფართოდ გაგებული (ნიცშეს გავლენაზე მაშინ არავინ საუბრობდა). ამ ცნების მიხედვით, ძალაუფლებისადმი სწრაფვა ადამიანის ბუნების ზოგადი ხასიათი და თვითმიზანია. მან უგულებელყო ადამიანში სხვა ჰუმანური და პოზიტიური თვისებები, რომელთა წყალობითაც ომებს სახელმწიფოებს შორის ინტენსიური ხასიათი არ აქვს.
• ძალიან ზოგად წინაპირობას წარმოადგენდა ასევე რაციონალობის პრინციპი საერთაშორისო ურთიერთობებში: ეს პრინციპი არც შესაძლო ირაციონალიზმსა და არც საინფორმაციო დეფიციტსა თუ სიმულაციებს არ ითვალისწინებს.
• ძალთა წონასწორობა უნივერსალურ ცნებად წარმოგვიდგა: ის მხოლოდ არსებული წონასწორობის თაობაზე გვიქმნის წარმოდგენას, მაგრამ არა ზოგადად ძალთა შეჯახების ნებისმიერ სიტუაციაზე.

ამგვარი უადგილო განზოგადებებიდან გამომდინარე კონფლიქტი გარდაუვალი იყო. მისი თავიდან აცილება მხოლოდ ახალი, ,,უფრო მეცნიერული’’ თეორიების შექმნით თუ იქნებოდა შესაძლებელი. ასე და ამრიგად მოევლინენ სამყაროს ,,ახალი რეალისტები’’ ანუ ,,ნეორეალისტები’’. ისინი კლასიკოსი რეალისტებისაგან (მორგენთაუ, კისინჯერი) ბევრად განსხვავდებიან. მსოფლიო პოლიტიკაში მზარდი უთანხმოებისა და თანამშრომლობის ასახსნელად ისინი არა ადამიანის ბუნებას, არამედ მსოფლიო პოლიტიკის, როგორც ასეთის, კონკურენციაზე ორიენტირებულ ანარქიულ ხასიათს მიმართავენ. სტაბილურობისა და დესტაბილიზაციის, ომისა და მშვიდობის მუდმუვი მონაცვლეობის ახსნა საერთაშორისო სისტემათა თეორიის მეშვეობით ხდება. აღნიშნული თეორია სისტემაში არსებულ სტრუქტურებსა და ძალთა განაწილებაზეა ორიენტირებული. სტრუქტურალისტურ სისტემათა თეორიას ძალაუფლებისა და ძალთა წონასწორობის თაობაზე მყარი თეორია უნდა შეექმნა. იმ დიდ წინამორბედთა შემდეგ, რომლებიც მორგენთაუს ადრევე აკრიტიკებდნენ, ნეორეალისტური სინთეზი, საბოლოოდ, 1979 წელს კენეთ ნ. უოლცმა წარმოადგინა და დღემდე ის ავტორიტეტული თეორიაა. საყოველთაო აზრის მიხედვით, უოლცმა საერთაშორისო პოლიტიკის მჭიდრო და დედუქციური თეორიის შექმნა მოახერხა: მორგენთაუს ყოვლისმომცველი ,,სუბიექტივიზმისა’’ და ,,საღი აზრის’’ (,,common sense’’) მაგივრად, მან მსოფლიო პოლიტიკის ჯერ კიდევ მზარდი რაციონალიზაციის პრინციპი აირჩია.

ზოგიერთ კრიტიკოსს ნეორეალისტური სინთეზის მიმართაც გაუჩნდა უკმარისობის გრძნობა. ჰარვარდის უნივერსიტეტის პოლიტოლოგმა რობერტ ო. კიოჰენმა გამოაქვეყნა დისკუსიის მასალები შემდეგ პრობლემატურ საკითხებთან დაკავშირებით: ძალაუფლება და ძალთა წონასწორობა; საგარეო პოლიტიკის მიმართ საშინაო პოლიტიკის მნიშვნელობის უგულებელყოფა; სტრუქტურალისტური სისტემათა თეორიის სისტემურ-იმანენტური სირთულეები საერთაშორისო ურთიერთობებში მიმდინარე ცვლილებებთან დაკავშირებით; და ბოლოს, პოზიტივისტურ მეთოდოლოგიაზე დაყრდნობით ისტორიის უგულებელყოფის ტენდენცია, ისტორიისა, რომელსაც, საბოლოო ჯამში, ყველა საერთაშორისო სისტემა ეფუძნება. ნეორეალიზმის, როგორც კომპლექსური პოლიტოლოგიური თეორიის თაობაზე მე აქ არაფერს ვიტყვი. ჩვენ უბრალოდ გვაინტერესებს ბოლო კრიტიკული პუნქტი: ისტორიის, ან სულ მცირე, მისი პირველხარისხოვანი ასპექტების იგნორირება. კიოჰენის აზრით, ,,უოლცისეული ნეორეალიზმის მიმართ ფართოდ გავრცელებული და განსხვავებული გრძნობები დაუკმაყოფილებლობისა’’ კლასიკური რეალიზმის თეორიასთან (რომელიც დღის წესრიგში ატომური ომის საშიშროებას აყენებს) ერთად, უწინარეს ყოვლისა, ,,მსოფლიო პოლიტიკის შეფასების კრიტიკული იდეალიზმის ტრადიციებიდან იღებს სათავეს.’’ მაგრამ რა არის აქ ,,კრიტიკული’’ და რა ,,იდეალისტური’’? ჰარვარდის გონიერი ინტელექტუალი თავად მიგვითითებს ყოველგვარი ნეორეალისტური პოზიციის სისტემურ სისუსტეებზე, მაგრამ თავადაც გამოუვალ მდგომარეობაში ვარდება, როდესაც ისტორიის თაობაზე რიჩარდ კ. ეშლის გინდა არ გინდა სამართლიან შეკითხვაზე მიდის საუბარი. შეკითხვა ასეთია: ,,ვინ და როგორ შეძლებს ისტორიის ინტეგრირებას იმ ტიპის თეორიაში, რომელიც მე შევქმენი?’’

სინამდვილეში: საერთაშორისო ურთიერთობათა ყველა ეს ნეორეალისტი (თუ როგორც ხშირად უწოდებენ) თეორეტიკოსი დღესდღეობით (მორგენთაუსა და კისინჯერისაგან განსხვავებით) ეკონომიკურ ინფრასტრუქტურებზე, ფორმალური თუ არაფორმალური საერთაშორისო ორგანიზაციების როლსა და ურთიერთდამოკიდებულების პრობლემატიკაზე უფროა ორიენტირებული. ამასთან ერთად, ისინი, პოზიტივისტურ-სტრუქტურალისტ

ურ მეთოდოლოგიასა და რედუქციის საფუძველზე, ისტორიის პირველხარისხოვან ასპექტებს, უპირველეს ყოვლისა კი მსოფლიო პოლიტიკური კონფლიქტების ეთნიურ, ეთიკურ და რელიგიურ განზომილებებს უგულებელყოფენ. ნეორეალისტურ დისკურსს კარგად რომ დავაკვირდეთ, გარკვეულ წილად, შეიძლება ნეოსქოლასტიკა მოგვაგონდეს: ამდენი განმარტებები, სიზუსტეები, განმასხვავებელი ნიშნები და ამავე დროს ამდენი აბსტრაქტულობა, ირეალურობა, ცნებებისა და აზრების აკრობატიკა. მსგავსი რამ ნაკლებად ,,აკადემიურ’’ მორგენთაუსთანაც კი (სხვათა შორის იგი პრაქტიკოს პოლიტიკოსებს გაცილებით მეტს სთავაზობდა) არ გვხვდება.

საინტერესოა, შეძლებს თუ არა სტრუქტურალისტური სისტემათა თეორია 1989 წლის ევროპული რევოლუციებისა და ისრაელ-პალესტინის კონფლიქტის დამაჯერებლად ახსნას მაშინ, როდესაც ის ეთნიკური, ეთიკური და რელიგიური განზომილებების განზოგადებას ,,სისტემური’’ საფუძვლებიდან ახდენს? გამართლებულია ამგვარი განზოგადება? იქნება კი ეს თეორია, როგორც ჭეშმარიტად რეალისტური და როგორც მსოფლიო პოლიტიკის ,,პრობლების გადაწყვეტაზე ორიენტირებული თეორია’’, მისი მეცნიერული გამოყენებისას, საკმარისად დამაჯერებელი?

ამ მიმართულების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წარმომადგენელი, პრინსტონის უნივერსიტეტის პოლიტოლოგი, რობერტ გილპინი დარწმუნებულია, რომ ,,რეალიზმს, განსაკუთრებით კი ახალგაზრდა თაობის მეცნიერებში, ბევრი ვერ ეწყობა.’’ რატომ? ,,იმიტომ, რომ ის საუკეთესო შემთხვევაში ამორალურ მოძღვრებას შეიცავს და უარეს შემთხვევაში კი ნებართვისათვის კვლას, ომის წარმოაებასა და ძარცვა-გლეჯის გიჟურ აქტს უშვებს?’’ ეს ბოლო ხედვა არ არის მართებული. რეალისტები არ არიან ,,ამორალური მონსტრები’’. და მაინც, გილპინის აზრით, ,,აშკარად ძნელია გაამართლო’’ აზრი მათი ,,მორალური ნეიტრალობის’’ თაობაზე, რომელიც ამორალობას ემიჯნება.

თავად გილპინი, რომელსაც ომისა და მსოფლიო პოლიტიკური ცვლილებების, პოლიტიკური ეკონომიისა და ასევე სამონეტო პოლიტიკის თაობაზე ისტორიული პერსპექტივების გათვალისწინებით უამრავი წიგნი აქვს დაწერილი, ნეორეალისტურ თეორიაში მორალის საკითხის თაობაზე გასაოცარ უკმაყოფილებას ამჟღავნებს. მაკიაველის ,,მორალის’’ დამოწმება აქ ნამდვილად არ არის საკმარისი, მითუმეტეს, თუ მის მიმართ გილპინის აშკარა დისტანციაზე მივუთითებთ: ,,რეალიზმის ეს ამორალური ვერსია, რომელიც სახელმწიფოს უმაღლეს ავტორიტეტს აღიარებს და არანაირ ეთიკურ პრინციპებს არ უკავშირდება, რეალიზმის ჩემეულ გაგებას არ წარმოადგენს.’’

რა დასკვნა უნდა გავაკეთოთ აქედან? რეალისტური თეორიების პოლიტიკური ,,რჩევების’’ კუთხით განხილვისას გილპინის ბოლოდროინდელი ლტოლვა ,,აღსარებისადმი’’ ნაკლებად დაგვეხმარება: ის ხომ ,,კაბინეტის ლიბერალი’’ გამოდის, რომელსაც ,,ლიბერალური ღირებულებების’’ – დაუკვირდით თანმიმდევრობას – ,,ინდივიდუალიზმის, თავისუფლებისა და ადამიანის უფლებების’’ სწამს. თითქოს ყოველგვარ ამორალობას პოლიტიკაში ინდივიდუალიზმითა და თავისუფლებით არ ამართლებდნენ და თითქოს დღესაც არ ხდებოდეს ამგვარი რამ! თითქოს ლიბერალებმა არ უნდა გაიაზრონ ის, რომ პოლიტიკური მორალი განსაზღვრულ თავისუფლებებთან და უფლებებთან ერთად მოვალეობებსა და გარკვეულ მასშტაბებსაც მოიცავს.

აქ დასმული კითხვები, რომლებიც არა მხოლოდ პიროვნებებს, არამედ ერებსა და მათ პოლიტიკასაც ეხება, პასუხებს ითხოვს. მომდევნო ქვეთავში პოლიტიკისა და ეთიკის თაობაზე რამდენიმე არსებით შენიშვნას გავაკეთებ და ამით დავამთავრებ. ეს შენიშვნები ახალი და უახლესი ისტორიის აქტუალურ საკითხებზე ერთგვარ პასუხებს წარმოადგენს.



დ. მარადიული დაძაბულობა პოლიტიკასა და ეთიკას შორის

რეალისტური პოზიცია საკუთარ ჭეშმარიტებას ფლობს. მისი უარყოფა არ შეიძლება. პოლიტიკა რომ აბსტრაქტულ იდეალებს, ცრუ იმედებსა და უტოპიურ სურვილებს აჰყვეს, მაშინ ის ილუზიური იქნება. იდეოლოგიებს, რომლებიც ძალთა ურთიერთდამოკიდებულებას ნიღბავს და ფარავს, იდეოლოგიის კრიტიკით უნდა აეხადოს ფარდა. პოლიტიკური რეალობა, რომელიც არც ერთ შემთხვევაში არ შეიძლება იგივდებოდეს საღ აზრთან, უნდა იყოს ზუსტად ისე აღქმული, როგორიცაა ის სინამდვილეში.

სტრუქტურალისტური სისტემათა თეორიის გამზიარებელი პოლიტოლოგებიც საკითხს ამგვარადვე აყენებენ: Pპოლიტიკური სტრატეგიები და გადაწყვეტილებები არ შეიძლება უბრალოდ მეტი ,,მეცნიერებით’’, ,,მეცნიერული სისტემითა’’ და ,,მეცნიერული’’ ფორმულებით, ხოლო პოლიტიკოსები ,,ექსპერტებით’’ შეიცვალოს. ბისმარკს თუ მოვიხმობთ, თავად პოლიტიკა ხომ არა მეცნიერება, არამედ ახალი ვითარების დროულად და ინტუიციურად შეცნობის ხელოვნებაა, რაც ყველაზე სწორ გზას წარმოადგენს. ნებისმიერი სახის მეცნიერული გააზრება განსაზღვრული დოზით სუბიექტურობის გარკვეულ რისკს მაინც შეიცავს. მეორეს მხრივ, პოლიტიკური სტრატეგიებისა და გადაწყვეტილებების ჩანაცვლება არც უფრო მეტი ,,მორალითა’’ და მორალური რეკომენდაციებით, ხოლო Pპოლიტიკოსების ჩანაცვლება _ მორალისტებითა და ეთიკოსებით არ შეიძლება.

სციენტისტების, ეკონომისტების, ლეგალისტებისა და მორალისტების მოსაზრებებისაგან განსხვავებით უფრო მიზანშეწონილი იქნება თუ პოლიტიკის განსაზღვრული ავტონომია იქნება აღიარებეული. პოლიტიკა არც მეცნიერულ ლოგიკას, არც ეკონომიკურ კანონებს, არც სამართლებრივ ნორმებსა და არც მორალისტურ იდეალებს არ შეიძლება ტოტალურად ექვემდებარებოდეს. ნებისმიერ შემთხვევაში ერთი რამ ცხადი გახდა: პოლიტიკასა და ეთიკას შორის არსებობს მარადიული დაძაბულობა, რაც უნდა შენარჩუნდეს. ეს ნიშნავს შემდეგს:

• ,,იდეალისტებმა’’ უნდა გაითვალისწინონ, რომ ეთიკისადმი პოლიტიკის სრული სუბორდინაცია საკუთრივ პოლიტიკის კანონებთან არ მოვა შესაბამისობაში, იქნება უსამართლო და ირაციონალური. ძალაუფლებისა და ინტერესების უგულვებელყობა დაუშვებელია: ,,მორალურად’’ შთაგონებული ჯვაროსნული პოლიტიკისა და მისი ექსცესების გამოცდილებიდან გამომდინარე, საქმისადმი ფრთხილი დამოკიდებულება გვმართებს.
• რეალისტებს კი არ უნდა მოეხდინათ იმ აზრის კორექტირება, რომლის მიხედვითაც ეთიკისადმი პოლიტიკის სრული დისტანცირების შემთხვევაში თავად ეთიკის საყოველთაო მნიშვნელობა დადგება ეჭვქვეშ და ამორალიზმსაც ვერ ავიცილებთ თავიდან. პოლიტიკაში ღირებულებების, იდეალებისა და მასშტაბების უგულებელყოფა არ ეგების. ინდივიდუალისტურ–ჰედონისტური საზოგადოებისა და მილიტარისტული საგარეო პოლიტიკის გამოცდილებიდან გამომდინარე ეთიკური პასუხისმგებლობის გათავისება საჭირო და აუცილებელია.
• პოლიტოლოგებმა კი რეალისტურად უნდა გაარკვიონ ის, თუ რა არის ადამიანის ამბივალენტური რეალობა და მისი სამყარო. ამასთან ერთად მათ პროგნოზებიც უნდა გააკეთონ და ყურადღება ადამიანის ჰუმანურობასა და ძალაუფლებასთან მიმართებაში კაცობრიობის უდიდეს და ამოუწურავ შესაძლებლობებზე უნდა გაამახვილონ. პოლიტიკური ქცევის ყველაზე დიდ კრიტერიუმად არა რეალობა (რაც პოლიტიკაში შეიძლება სიმხეცედ მოგვევლინოს) არამედ ჰუმანურობა უნდა იქცეს, ჰუმანურობა, რომელიც მორალის გვირგვინია.

ვინაიდან პოლიტიკაში საქმე მხოლოდ ძალაუფლებასა და სისტემას არასოდეს ეხება და ვინაიდან იქ ყურადღების ცენტრში ადამიანი დგას, პოლიტიკის მხოლოდ პოლიტიკოსებისა და პოლიტოლოგებისადმი მინდობა შეუძლებელია. მოდერნის ყოველგავარი გამოცდილება პოლიტიკის ახალი, ეთიკურად გამსჭვალული პარადიგმის შექმნის აუცილებლობას ადასტურებს. სამომავლოდ ამ საკითხზე ფიქრი ნამდვილად ღირს.

ფრანგი ფილოსოფოსი მიშელ ონფრე
რწმენის, სიცრუისა და ძალადობის შესახებ



SPIEGEL: მონსენიორ ონფრე, ჩვენ რომ თქვენთვის ღმერთის სიკვდილი გვეუწყებინა, შამპანურს შეუკვეთდით?

ონფრე: დიდ ხანს მოგვიწევს ცდა, უფრო სწორედ, ეს არასოდეს მოხდება. სანამ ადამიანებს სიკვდილი უწერიათ, ღმერთიც იარსებებს. ადამინებმა ღმერთის სახით მოიფიქრეს ხრიკი, რათა თავიდან აეცილებინათ შიში და აღიარება იმისა, რომ ისინი და მათთვის ძვირფასი ადამიანები ერთხელაც უკვალოდ გაქრებიან. ადამიანები განიცდიან ტანჯვას ამ ქვეყნად, რათა საიქიო ცხოვრება შექმნან.

SPIEGEL: თქვენი აზრით, უფალი ხრიკია და ამიტომაა უკვდავი?

ონფრე: მითოსია უკვდავი

SPIEGEL: ღმერთი, ალაჰი, იაჰვე გლობალური ნერვოზის მიზეზნი არიან? თქვენ მილიონობით მორწმუნე ადამიანს შეურაცხყოფას აყენებთ.

ონფრე: უფალს შეუძლია ზღვა ორად გააპოს, ჯვარს ეცვას და სამი დღის შემდეგ აღსდგეს. ეს ისტორიები ზღაპრებია რელიგიის პირმშოთათვის _ ერთგვარი ექვივალენტი თოვლის ბაბუას საახალწლო ისტორიებისა, რომლებსაც იგი პატარებს უყვება. როგორ შეიძლება ეს გულისწყრომას იწვევდეს?

SPIEGEL: რომის პაპსა და სხვა მორწმუნე ინტელექტუალებსაც ამ ამპლუაში მოიაზრებთ?

ონფრე: არ არსებობს წინააღმდეგობა ინტელექტსა და რწმენას შორის. პაპი ბენედიქტე XVI დიდი ფილოსოფოსი, განათლებული და კულტივირებული თეოლოგია, მაგრამ ეს არ უშლის ხელს მას თქვას, რომ თურმე აწ გარდაცვლილი პაპი იოანე პავლე II უფლის სასახლის აივნიდან გადმოგვცქერის. უფლის სასახლიდან თურმე მიცვალებულები გვითვალთვალებენ.

SPIEGEL: ძალიან ხომ არ ართულებთ? ბიბლიაში ხომ მრავლად გვხვდება ლირიკა, ალეგორია, სიმბოლიკა...

ონფრე: ჩემი კათოლიკე მეგობრები ხშირად მიამბობენ ხოლმე, თუ რას ამბობს პაპი ერთგულების, ქორწინებისა და პრეზერვატივის შესახებ. მე ამ აზრებს ვერ გავიზიარებ. ქალწულის მიერ ბავშვის დაბადება, ჯოჯოხეთი თუ სალხინებელი მხოლოდ და მხოლოდ სიმბოლოებია. თუ ეს ასე არ არის, მაშ, რა საჭირო რელიგია?


SPIEGEL: იქნებ იმისათვის, რომ მილიონობით ადამიანს სიმშვიდე და იმედი ჩაუსახოს.


ონფრე: არსებობს სხვა ფაქტებიც: მილიონობით ადამიანი დღეს თავის ცხოვრებას ნარკოტიკებისა და ალკოჰოლის საშუალებით არეგულირებს. არა მგონია ამ შემთხვევაში მიზანი საშუალებას ამართლებდეს. მე მათ წონასწორობის დასაცავად ფილოსოფიას ვთავაზობ. ეპიკურის, მონტენისა და ვოლტერის კითხვა უფრო სასარგებლოდ მომაჩნია, ვიდრე ბიბლიის, ყურანისა და თალმუდისა.


SPIEGEL: რწმენა ხომ პირადი არჩევანის საკითხია. სად არის თქვენ სიტყვებში ტოლერანტობა?

ონფრე: მე ხომ არ მითქვამს ეკლესიები დავარბიოთ და სალოცავი ხალიჩების კონფისკაციის მიზნით პოლიცია გამოვიძახოთ მეთქი. მორწმუნეები მე ხელს სრულებით არ მიშლიან.


SPIEGEL: მაშ რა იგულისხმეთ?

ონფრე: პრობლემა შემდეგში მდგომარეობს: რელიგიას სურს, რომ ადამიანის სხეული და ცხოვრება აკონტროლოს. და კიდევ: რელიგია ტყუილების გენერატორია. ბენედიქტე XVI-მ ბრაზილიაში განაცხადა, რომ ქრისტიანიზაციას ძალადობა არასოდეს ახლდაო. განა ეს ტყუილი არ არის?


SPIEGEL: თქვენთვის რელიგია ძალადობის მიზეზია?

ონფრე: მტრობა ადამიანის ბუნების თანდაყოლილი თვისებაა. ეს არ არის რელიგია, რომელიც ადამიანთა შორის ძალადობას აძლევს იმპულსს. ყველა რელიგია სიყვარულს ქადაგებს და ისე ჩანს, თითქოს მათი ჭეშმარიტი მოწოდება და ამოცანა მტრობისადმი ადამიანის ბუნებრივი სწრაფვის შეკავება იყოს. სინამდვილეში ისინი მტრობის კატალიზატორად უფრო გვევლინებიან.


SPIEGEL: ცნობილია, რომ თქვენი კრიტიკის ადრესატი სამი მონოთეისტური რელიგიაა. ბუდიზმი და ინდუიზმი გამონაკლისებს წარმოადგენენ?

ონფრე: არა, ბუდისტებიც და ინდუისტებიც გვარწმუნებენ, რომ საიქიო არსებობს და რომ საიქიო ის ადგილია, სადაც ცხოვრება გრძელდება და ჭეშმარიტება მეუფებს; ამქვეყნიური ცხოვრება კი ილუზიაა. ქალების, და საერთოდ, ყველა მდედრი არსების მიმართ ზიზღიც ამ რელიგიების საერთო თვისება გახლავთ. რელიგიის მიმდევრებს თუ დავუჯერებთ, პატივი მხოლოდ და მხოლოდ დედას და მეუღლეს შეიძლება მივაგოთ. უკანა პლანზე გადადის ფიზიკური სიამოვნება, განცდა, ლტოლვა, სექსუალურობა. პრაქტიკულად ყველა რელიგია შემდეგი ლოგიკით ხელმძღვანელობს: დააგდეთ ეს ცხოვრება, რათა სხვა ცხოვრებაში გაიხაროთ.


SPIEGEL: 11 სექტემბრის შემდეგ ბევრი ისლამური გამოწვევის საპასუხოდ თავდაცვითი ზომების მიღებასა და ამგვარად ებრაულ-ქრისტიანული ღირებულებების დაცვას ითხოვდა. თქვენ კი ათეიზმს გვთავაზობთ? ეს კაპიტულაციაზე უარესი ხომ არ არის?

ონფრე: მე არ მსურს არჩევანის გაკეთება. XX საუკუნის ერთ მნიშვნელოვან გამოცდილებაზე მინდა ყურადღება გავამახვილო: ცივი ომის ეპოქაში ისეთ ინტელექტუელთა გონებრივი შესაძლებლობები, როგორიც მაგალითად სარტრი იყო, საბჭოთა კავშირსა და ამერიკას შორის არჩევანის გაკეთებაში დაიხარჯა. ისინი იძულებულნი იყვნენ ასე მოქცეულიყვნენ. ანალოგიური ვითარებაა დღესაც. ეგრეთ წოდებული კულტურათა ომების ეპოქაში იძულებულნი ვხდებით, არჩევანი ჯორჯ ბუშის ებრაულ-ქრისტიანულ სამყაროსა და ბინ ლადენის ისლამს შორის გავაკეთოთ. ერთ შემთხვევაში საქმე ყოფილ ალკოჰოლიკთან გვაქვს, რომელიც ბოლო დროს ხშირად საუბრობს უფალზე. მეორე მხარეს ბინ ლადენი დგას. ეს უკანასკნელი ფიქრობს, რომ ყველა ურწმუნო უკლებლივ უნდა განადგურდეს.


SPIEGEL: თქვენ რას დაუპირისპირებდით ისლამურ ფუნდამენტალიზმს?

ონფრე: კარგი იქნება, თუ ჩვენ განმანათლებლობას კიდევ ერთხელ გავიაზრებთ. განმანათლებლობის ფილოსოფია ხომ გონის ფილოსოფიაა...


SPIEGEL: ...და ტოლერანტობის.

ონფრე: მართალს ბრძანებთ. თუმცა ტოლენატობასაც აქვს თავისი საზღვრები. ვოლტერი მაგალითად დევნასა და უსამართლობას არ იწყნარებდა. დღეს ამის გადმოთარგმნა ასე შეიძლება: არსებობს აზრის თავისუფლება, რაც სიცრუისა და შეცდომების გავრცელება ნამდვილად არ გახლავთ. ნებისმიერ შემთხვევაში, ებრაულ-ქრისტიანული სტანდარტების დასაცავად ჩვენ არ უნდა ჩავებათ ომში, რომელიც მუსულმანებს სურთ.


SPIEGEL: რელიგია მორალის პირველწყაროა.

ონფრე: ძველ საბერძნეთსა და რომში მორალს არაფერი ჰქონდა საერთო რელიგიასთან.


SPIEGEL: მაგრამ ქრისტიანული ცხოვრება ხომ განუყოფელია ათი მცნებისაგან.

ონფრე: მართალი ხართ. ევროპაში ქრისტიანობის გაბატონების დღიდან მორალი სწორედ ისე იყო გაგებული, როგორადაც მას სასულიერო პირები განმარტავდნენ. მაგრამ ის, რომ ადრე ასე იყო, არ ნიშნავს იმას, რომ მომავალშიც ასე უნდა იყოს. ქრისტიანები საუკუნეების განმავლობაში იმას ამტკიცებდნენ, რომ ქალი არ იყო სრულფასოვანი არსება. განა შეიძლება ამ დროს მარადიულ რწმენაზე საუბარი? არ შეიძლება მორალი მხოლოდ თეოლოგიიდან იღებდეს სათავეს. მორალის საფუძვლების მოძიება ფილოსოფიაშიც შეიძლება.



SPIEGEL: უზენაესი, ღვთაებრივი მცნების გარეშე? არ უნდა დაგვავიწყდეს შემდეგი რამ: თუ ღმერთი არ არსებობს, ყველაფერი დასაშვებია.

ონფრე: დიახ, ეს დოსტოევსკიმ თქვა. მე კი ვამტკიცებ, რომ პირიქითაა: ღმერთი არსებობს, ამიტომ ყველაფერი დასაშვებია. განა მისი სახელით არ კლავდნენ და დევნიდნენ ადამიანებს? მე არ მჯერა, რომ ღმერთის არსებობის რწმენა ადამიანის ბოროტი ხასიათის წინააღმდეგ იყო მიმართული. არც ერთი ღმერთი არ მოგვიწოდებს სამართლიანი საზოგადოების შექმნისა და მოყვასის სიყვარულისაკენ.


SPIEGEL: მაშ, ვინ ამბობა ამას?

ონფრე: ყველაფერი ეს საზოგადოებრივ ხელშეკრულებაშია გადმოცემული. ადამიანებმა ერთმანეთის გვერდიგვერდ უნდა იცხოვრონ. იმისათვის, რომ თანაცხოვრება დავარეგულიროთ, თამაშის წესებსაც ვადგენთ. პირველ ყოვლისა ვიაზრებ, რომ მე ჩემი მეზობლისაგან განვსხვავდები, მაგრამ ვალდებული ვარ, პატივი ვცე მას და არ აქვს მნიშვნელობა როგორია ის. ეს პრინციპი ყოველგვარი ეთიკური კონსტრუქციის წყაროს წარმოადგენს. საჭიროა დიალოგი, ინტელექტუალური გაცვლა და ამგვარად საერთო ღირებულებების ფორმირება.


SPIEGEL: როგორ გინდათ ამაში რელიგიის მიმდევრები დაარწმუნოთ? რა პასუხს გასცემთ თქვენ, როგორც ფილოსოფოსი, იმ კითხვებს, რომელიც ადამიანის წარმომავლობასა და წარმავლობას ეხება?

ონფრე: ზუსტი პასუხი მეცნიერებას აქვს. გაინტერესებთ საიდან მოვდივართ? პირველად იყო დიდი აფეთქება, შემდეგ კი ევოლუცია. მატერიალური კაუზალობების მექანიკა დღემდე მოქმედებს. ისიც გაინტერესებთ, თუ საით მივდივართ? იქ, სადაც გავქრებით. ,,წმინდა გონების კრიტიკა”, ბეთჰოვენის მეხუთე სიმფონია _ საბოლოო ჯამში ამათგან არც ერთი აღარ დარჩება.


SPIEGEL: როგორ დამამშვიდეთ! მაშასადამე, მოვდივართ არაფრიდან და ვუბრუნდებით ისევ მას...

ონფრე: მაგრამ შუალედია საინტერესო. ეს შუალედი ხომ ძვირფასი სიცოცხლე გახლავთ. სიცოცხლით უნდა დავტკბეთ, ვინაიდან იგი სიყვარულის ღირსია და რეალური. არ უნდა უარვყოთ სხეული, ხორცი, ლტოლვა, სურვილები. განა არსებობს მამაკაცის ცხოვრებაში უფრო სასიამოვნო მოვლენა, ვიდრე ქალი? სექსი არ არის სირცხვილი. ამასთან ერთად შეიძლება გვიყვარდეს მხატვრობა, ლიტერატურა, მოგზაურობა, მუსიკა და ა.შ..


SPIEGEL: ყველანი ჰედონისტებად უნდა ვიქცეთ? სხვათა შორის საინტერესოა კრიტიკოსების აზრი თქვენს მიმართ. ისინი ამბობენ, რომ თქვენ მორწმუნე ადამიანების წინააღმდეგ ჯვაროსნული შეტევა განახორციელეთ.

ონფრე: არავითარი სურვილი არ მაქვს, მასების ავანგარდში ვიდგე. ნიცშეს აქვს ერთი საინტერესო ფრაზა, რომელსაც მე ძალინ ვაფასებ: ,,მძულს მორჩილება და მძულს მმართველობა.”

თენგიზ დალალიშვილის თარგმანი.

როგორ დავამყაროთ ნდობა რელიგიებს შორის?

ჰანს კიუნგი


მსოფლიო დღესაც ელის ისეთი საერთაშორისო წესრიგს, სადაც, მართალია, არ იქნება იდეალური ვითარება, მაგრამ ძალადობა, ომი, უსამართლობა, შიმშილი და გაჭირვება შემცირდება მაინც. ცივი ომის დასრულების შემდეგ ხალხებსა და ეთნიკურ ჯგუფებს შორის ახალმა კონფლიქტებმა და ომებმა იჩინა თავი. დაძაბულობა განსაკუთრებით იმ ჯგუფებში შეინიშნება, რომელთა თვითმყოფადობა ძალადობით იქნა დათრგუნული. მხედველობიდან არ უნდა გამოგვრჩეს ის ფაქტი, რომ ამ კონფლიქტებში ხშირად დიდი წვლილი რელიგიებს მიუძღვით. რელიგიის საშუალებით ხომ ძალიან ადვილია პრეტენზიების დასაბუთება, კონფლიქტის გაღვივება, მოწინააღმდეგის დადანაშაულება თუ სამხედრო კოლონების დარაზმვა. მსოფლიოს სხვადასხვა რეგიონში რელიგიური ლიდერები და მათი მიმდევრები ძალიან ხშირად ფანატიზმს, ქსენოფობიასა და სიძულვილს თესენ. ისინი ადამიანებს ძალადობრივი და სისხლიანი დაპირისპირებისაკენ უბიძგებენ და ამ დაპირისპირებათა ლეგიტიმაციას ახდენენ. სამწუხაროდ, რელიგიები ხშირად დგანან პოლიტიკური და მილიტარისტული მიზნების სამსახურში.


ა. რელიგია სახელმწიფოთა სივრცეში


როდესაც ნაციონალური, რეგიონალური და საერთაშორისო კონფლიქტების მოგვარებაში რელიგიების როლზე ვსაუბრობთ, საჭირო არ არის გაზვიადება. ვიყოთ რეალისტები და რელიგიებთან ერთად სხვა საზოგადოებრივი ფაქტორებიც გავაანალიზოთ. ცნობილი მშვიდობის მკვლევარი ბრემენიდან, დიტერ ზენგჰაასი, ექვს ფუნდამენტურ ფაქტორზე საუბრობს: ძალაუფლების (ძალაუფლების მონოპოლიის) დეპრივატიზაცია, სამართლებრივი სახელმწიფო (კონსტიტუციური სახელმწიფო), ურთიერთდამოკიდებულება (Interdependence) და აფექტების კონტროლი, დემოკრატიული მონაწილეობა, სოციალური სამართლიანობა და კონფლიქტის კონსტრუქციული პოლიტიკური კულტურა.
ზენგჰაასი ასკვნის: <<,,თუ გვინდა მშვიდობა, პოლიტიკისა და საზოგადოების ცივილიზირების თვალსაზრისით, ქვეყნის შიგნით თუ საერთაშორისო დონეზე, მაშინ უნდა მოვემზადოთ მისთვის: ,,Si vis pacem para pacem!”>> ეს პროგრამა უარყოფს უძველეს მოწოდებას: para bellum (ემზადე ომისათვის). აქ მთავარი არის მაქსიმა: para pacem (ემზადე მშვიდობისათვის). ასეთ პირობებში განსაკუთრებულ როლს სწორედ რელიგიები ასრულებენ.
ეს პროგრამა არ ითვალისწინებს ერი-სახელმწიფოების ჩანაცვლებას მსოფლიო სახელმწიფოთი ან მსოფლიო მთავრობით (,,Gloval Government”), რისიც ძალიან ეშინიათ ამერიკელ რესპუბლიკელებს. ისინი ხომ საშინლად მტრობენ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციას. ზენგჰაასი კი სრულიად მართებულად ამახვილებს ყურადღებას იმაზე, რომ მსოფლიოში მშვიდობის უზრუნველყოფა კვაზი-კონფედერაციული მექანიზმებითაა შესაძლებელი. ამ პარადიგმის წინააღმდეგ არსებობს ორი საპირწონე პოზიცია: ერთის მხრივ, ,,გლობალისტების” ჰომოგენური მსოფლიო სახელმწიფოს მოდელი და მეორეს მხრივ, ,,კომუნიტარისტების” სუვერენული სახელმწიფოს მოდელი. ამ პოზიციებთან შედარებით საჭირო ზომიერებას ამჟღავნებს ფილოსოფოსი ოტფრიდ ჰოფე ტიუბინგენიდან. ჰოფემ თავისი პოზიცია კანტის ,,მარადიული მშვიდობის” (1795) კონცეფციაზე ააგო: არც ხალხთა (მინიმალური) გაერთიანება და არც (მაქსიმალური) უნივერსალური მონარქია! ზომიერი გამოსავალი _ მსოფლიო რესპუბლიკაა. ჰოფემ მართებულად უკუაგდო მცდარი ალტერნატივა: ,,მსოფლიო სახელმწიფო ან სუვერენული სახელმწიფო”. ,,მან წარმოგვიდგინა სახელმწიფოს მრავალსაფეხუროვანი ცნება. ჰოფე სახელმწიფოთა რესპუბლიკურ გაერთიანებაზე, უფრო სწორედ, სახელმწიფოთა რესპუბლიკაზე საუბრობს. ასეთი ტიპის გაერთიანებაში სახელმწიფოს ავტონომია გარანტირებული იქნება ქვეყნის შიგნით და შეზღუდული ქვეყნის გარეთ.” ჰოფე, საბოლოო ჯამში, იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ ,,კანტის ძირითადი მოსაზრებების დამაჯერებლობა და მართებულობა არა მხოლოდ თანამედროვე პოლიტიკურ პრაქტიკასთან მიმართებაში, არამედ პოლიტიკური თეორიის თვალსაზრისითაც მტკიცდება.”
დავუბრუნდეთ მთავარ საკითხს, რომელიც რელიგიათა სპეციფიურ კონტექტს ეხება.




ბ. როგორ მივუდგეთ ისლამიზმსა და ფუნდამენტალიზმს?


სამწუხაროდ, ადამიანებს ნაკლებად ახსოვთ ის, თუ რა აერთიანებთ ერთმანეთთან. აქცენტი ყოველთვის განხეთქილებაზე კეთდება. ასეა დღესაც:

• იუდეველებისა და ქრისტიანების საერთო ფუნდამენტზე არავინ საუბრობს. სამაგიეროდ, ქრისტიანებს არასოდეს ავიწყდებათ მაცხოვრის უარყოფა ებრაელთა მიერ. არც ებრაელებს სურთ, დავიწყებას მისცენ ქრისტიანთაგან განცდილი დევნა და შევიწროვება. მათ არ სურთ, დაივიწყონ ჰოლოკოსტი, რომლის დროსაც 6 მილიონი ებრაელი დაიღუპა.
• ებრაელები და მუსლიმები საუკუნეების განმავლობაში მშვენივრად თანაცხოვრობდნენ ერთმანეთის გვერდიგვერდ (ეგვიპტე, ესპანეთი, სტამბული). დღეს კი მათთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი წმინდა მიწის თაობაზე ატეხილი დავაა, რომელიც ჩვენი საუკუნის დამსახურებას წარმოადგენს.
• ქრისტიანები და მუსლიმები, როგორც იუდეველები, თავს აბრაამის შვილებად (ასევე ,,წიგნიერი რელიგიის” მიმდევრებად) მიიჩნევენ. მათ ძალიან ბევრი აქვთ საერთო, მაგრამ მათ მეხსიერებას მხოლოდ ის ხუთი დიდი კონფრონტაცია აქვს შემონახული, რომელსაც ქრისტიანებსა და მუსლიმებს შორის ჰქონდა ადგილი:

პირველი კონფრონტაცია (VIIს.): მუსულმანებმა დაიპყრეს უძველესი ქრისტიანული მიწები: პალესტინა, სირია და ეგვიპტე. ადრე ამ ქვეყნებს აღმოსავლეთ რომის ქრისტიანული იმპერია აკონტროლებდა.
მეორე კონფრონტაცია (VIIIს): ისლამმა მოიცვა სამხრეთ აფრიკა და ესპანეთი.
მესამე კონფრონტაცია (XII-XIIIსს.): ქრისტიანი ჯვაროსნების წყალობით წმინდა მიწასა და იერუსალიმზე ქრისტიანების კონტროლი ნაწილობრივ აღდგა. ესპანეთის ქრისტიანული რეკონქუისტა (Reconquista 1492) წლამდე (გრენადეს აღება).

მეოთხე კონფრონტაცია (XV-XVIსს.): თურქებმა დაიპყრეს კონსტანტინოპოლი (1454) და ბალკანეთი, სადაც ბევრი ისლამზე მოექცა (უპირველეს ყოვლისა ბოსნიელები).
მეხუთე კონფრონტაცია (XIX-XXსს.): ევროპის ქრისტიანული სახელმწიფოები გაბატონდნენ მუსულმანურ ჩრდილოეთ და აღმოსავლეთ აფრიკაზე, ახლო და შორეულ აღმოსავლეთზე. მათი ძალაუფლემა ვრცელდებოდა სპარსეთზე, ინდოეთზე, მალაიზიასა და ინდონეზიაზე. ეს არის ოცნება, რომელიც დღემდე არ აძლევს მოსვენებას მუსლიმებს.

ამ მრავალსაუკუნოვანი დაპირისპირების ფონზე სახელმწიფო მოღვაწეთა შორის ნუთუ ვერავინ დაამყარებს მშვიდობას ებრაელებს, ქრისტიანებსა და მუსლიმებს, არაბებსა და ებრაელებს, ისრაელსა და პალესტინას შორის? თუ მშვიდობა ილუზიების მარადიულ ტყვეობაში უნდა დარჩეს? ბალკანეთში ხომ კვლავ ლაღად დაჰქრის სიკვდილის, წმენდის, ძალადობის, ცეცხლისა და განადგურების გრიგალი. ახლო აღმოსავლეთში ექსტრემისტებმა კვლავ აღიდგინეს გავლენა და ომიც გააჩაღეს. ისრაელში დღეს ბევრი ასეთ კითხვას სვამს: თუ კათოლიკებსა და პროტესტანტებს შორის ყოველგვარი ცივი თუ ცხელი ომების შემდეგ შესაძლებელი გახდა მშვიდობის დამყარება, რატომ არ არის ეს შესაძლებელი დღეს ებრაელებს, მუსლიმებსა და ქრისტიანებს შორის? თუ გერმანიასა და საფრანგეთს შორის ,,მემკვიდრეობითი მტრობა” მშვიდობამ შეცვალა, რატომ ვერ ხერხდება ეს ებრაელებსა და არაბებს შორის?
ეს პრობლემა ერთ მნიშვნელოვან კითხვას წარმოშობს: როგორ მივუდგეთ ისლამურ ფუნდამენტალიზმსა და ისლამიზმს? ამის თაობაზე მოკლედ და თანმიმდევრულად:

ისლამი არ ცნობს რადიკალურ ფუნდამენტალიზმს. ისლამურ სამყაროშიც არსებობენ რეფორმატორები, რომელთა შორის ფუნდამენტალისტიც ბევრია. ისინი უარყოფენ ტოტალურ სეკულარიზაციას და არა მოდერნიზაციას.
არც ქრისტიანობა გახლავთ ზედმიწევნით ტოლერანტული. ქრისტიანებშიც არსებობს ფუნდამენტალიზმი, რომელსაც შეიძლება პროტესტანტულ-ბიბლიცისტური ან რომაულ-კათოლიკური (ვატიკანური ,,რე-ევანგელიზაცია) წარმომავლობა ჰქონდეს. ფუნდამენტალიზმი არსებობს იუდაიზმშიც (როგორც ისრაელში, ისე მის ფარგლებს გარეთ).
ფუნდამენტალიზმს რელიგიურის გარდა ეკონომიური, პოლიტიკური და სოციალური საფუძვლები აქვს. მას ინდივიდუალისტურ-ლიბერტიანი სტული მოდერნის დეფექტები იწვევს.

მოდერნიზაციამ ისლამურ სამყაროში ვესტერნიზაციასა და სეკულარიზაციას მისცა ბიძგი, რამაც იდენტობის კრიზისი გამოიწვია. ადამიანები ორიენტაციისათვის ახალ ღირებულებებსა და იდეალებს ეძებენ და სწამთ, რომ მათ თავიანთ რელიგიაში იპოვნიან.
ფუნდამენტალიზმს, როგორც რელიგიურ ფენომენს, მკაფიო დემოკრატიულ-ტოლერანტული ქცევა უნდა დავუპირისპიროთ. ფუნდამენტალიზმი გონებითა და ემპათიით უნდა დავძლიოთ. ჩვენ უნდა მოვსპოთ ის საფუძველი, რაც მის წარმოქმნას უწყობს ხელს.
ინსტიტუციონალური ინტეგრაცია (თურქეთში არჩევნებში გამარჯვებულმა ისლამისტებმა მთავრობის ფორმირების შესაძლებლობა მიიღეს) გაცილებით უკეთეს გამოსავალს წარმოადგენს, ვიდრე პოლიტიკური პოლარიზაცია (ალჟირში არჩევნებში გამარჯვებული ისლამისტები ძალადობით დაამხეს).

როგორც ვთქვით, ფუნდამენტალისტები ყველა რელიგიაში არსებობენ. როგორ უნდა მოიქცნენ ისინი? ფუნდამენტალისტებმა არ უნდა დაივიწყონ ის, რომ მათ ტრადიციებს (ებრაული ბიბლია და თალმუდი, ახალი აღთქმა და ეკლესიის ტრადიციები, ყურანი და სუნა) თავისუფლების, პლურალიზმისა და ინკლუზივიზმის ფუნდამენტი უდევს საფუძვლად. ლიბერალებმა არ უნდა შეწყვიტონ თვითკრიტიკა: თანამედროვე ლიბერალური რელიგია ხომ არ სცნობს რელიგიურ სუბსტანციას, თეოლოგიურ პროფილსა და ეთიკურ მოვალეობებს.

რაზე უნდა გაამახვილონ ყურაღება ამ დროს რელიგიებმა?

საჭიროა ახალი ხედვა, ახალი სპირიტუალური ორიენტირები, ახალი იდენტობა და რწმენა. საჭიროა მათთვის, ვინც კრიტიკულად არის განწყობილი რომაულ-კათოლიკური ავტორიტარიზმის, პროტესტანტული ბიბლიციზმის, ორთოდოქსული ტრადიციონალიზმისა და ებრაული თუ ისლამური წარმომავლობის რეაქციული მიმდინარეობების მიმართ.
წინააღმდეგობისა და გართულებების მაგიერ, საჭიროა დიალოგი და თანამშრომლობა ფუნდამენტალისტებთან პოლიტიკურ, სოციალურ თუ რელიგიურ-თეოლოგიურ სფეროში.
იქ, სადაც ფუნდამენტალისტებს ხელთ უპყრიათ სამხედრო-პოლიტიკური, პოლიციური (ზოგიერთი ისლამური სახელმწიფო, რუშდის შემთხვევა) და რელიგიური (ვატიკანი თეოლოგების, ქალებისა და ეპისკოპოსების წინააღმდეგ) ძალაუფლება, საჭიროა წინააღმდეგობა (163 თეოლოგიის პროფესორის კიოლნის დეკლარაცია, მილიონობით კათოლიკეთა საერთო სახალხო ინიციატივა ვატიკანის ავტორიტარული საეკლესიო კურსის წინააღმდეგ).

ასე რომ, მსოფლიოს დიდმა რელიგიებმა გარდამავალ ეპოქაში, რომელიც სავსეა რელიგიური თუ ეთიკური ხასიათის წინააღმდეგობებით, უნდა იპოვონ გზა უფუნდამენტო მოდერნიზმსა და ფუნდამენტალიზმს შორის, რომელიც არ ცნობს არც მოდერნს, არც თვითკრიტიკას, არც ტოლერანტობასა და არც დიალოგს.


გ. რეგიონალური, ეროვნული და საერთაშორისო კონფლიქტები

თუ რელიგიები მაქსიმალურად გამოიყენებენ მათ სამშვიდობო პოტენციალს, შეუძლიად განუზომელი წვლილი შეიტანონ მშვიდობის დამყარების საქმეში. ყველა დიდ რელიგიაში არსებობს მოტივაცია, რომელიც არა მხოლოდ ადამიანის შინაგან სულიერ სიმშვიდეზე, არამედ საზოგადოებაში აგრესიისა და ძალადობის დაძლევაზეა ორიენტირებული. ვიმეორებ: რელიგიებს შეუძლიათ შეამცირონ და თავიდან აარიდონ კაცობრიობას ომები. მაგრამ მშვიდობა რელიგიებსა და ერებს შორის შესაძლებელი გახდება მხოლოდ მაშინ, როდესაც იარსებებს ნდობის საფუძველი მათ შორის. ნდობამ უნდა ჩაანაცვლოს ცრურწმენები და დაპირისპირებები. სიბნელე, არატოლერანტობა და გაურკვევლობა, სიძულვილი და ძალადობა წარსულს უნდა ჩაბარდეს. ბნელ უფსკრულზე ნდობის ხიდია გასადები. მაგრამ როგორ?
ამ შეკითხვას პასუხს მარტივად ვერ გავცემთ, თუმცა ნამდვილად დადგა ის დრო, როდესაც უნდა დავფიქრდეთ იმაზე, თუ რა შეიძლება გახდეს რელიგიებს შორის ნდობის ფუნდამენტი. კონფლიქტების გაღვივებისა და ომების გაჩაღების მიზნით რელიგიების გამოყენების წინააღმდეგ საჭიროა პრაქტიკული გზების ძიება. რელიგიებმა თავიანთი წვლილი უნდა შეიტანონ კონფლიქტის მოგვარების პროცესში და თავად არ უნდა მოექცნენ პრობლემათა წყებაში. განსაკუთრებული პასუხისმგებლობა ამ თვალსაზრისით რელიგიურ ლიდერებს ეკისრებათ. მსოფლიო ეთოსის ჩიკაგოს დეკლარაცია კონფლიქტურ სიტუაციებში კონკრეტულ რეკომენდაციებს გვთავაზობს. ამ რეკომენდაციების თაობაზე სქელტანიანი წიგნის დაწერა შეიძლება. მე მხოლოდ მოკლე მიმოხილვას შემოგთავაზებთ:

(1) ისტორიისა და თანამედროვეობის გამოცდილება გვასწავლის, რომ რელიგიებს პოლიტიკური ინტერესების ლეგიტიმაცია და მტრობის ჩამოგდება შეუძლია. როდესაც რელიგია ტანჯვის, დევნის, განადგურებისა და მკვლელობის საბაბი ხდება, მაშინ მას აღარაფერი აქვს საერთო სინდისთან. ვერ დამყარდება მშვიდობა რელიგიებს შორის, თუ ისინი აქცენს კონფლიქტებზე და არა ერთიანობაზე გააკეთებენ. ასეთ შემთხვევაში კონფლიქტებს მხოლოდ ერთი შედეგი ექნება: კოლექტიური თვითგანადგურება.
რა შეიძლება გააკეთონ რელიგიებმა ამ დროს? მათ კარგად უნდა გაიაზრონ თუ, მიუხედავად ყოველგვარი განსხვავებისა, რა აერთიანებთ მათ ერთმანეთთან. ერთიანობა რელიგიებს შორის ოქროს წესით უნდა იყოს გამყარებული: გავუკეთოთ სხვას ის, რაც გვინდა გაგვიკეთონ ჩვენ. მხოლოდ ამ შემთხვევაში შეიძენენ რელიგიათა სპირიტუალური ტრადიციები (ლოცვა, მედიტაცია) განსაკუთრებულ მნიშვნელობას მშვიდობიანი თანაცხოვრებისათვის. რელიგიებს შეუძლიათ და მოვალენიც არიან, თავიანთი წვლილი შეიტანონ კონფლიქტების მოგვარებისა და დარეგულირების პროცესში. როცა რელიგია ბოროტი მიზნების სამსახურში დგას, უდიდეს ზიანს აყენებს როგორც კაცობრიობას, ისე საკუთარ თავს. რელიგიის ამოცანაა, ყოველგვარ პოლიტიკურ თუ იდეოლოგიურ ფანატიზმს სინდისი დაუპირისპიროს.

(2) კონფლიქტებს ხშირად უდანაშაულოთა სიცოცხლე და ბედნიერება ეწირება. ეს ხდება მაშინ, როდესაც მყუდროება ირღვევა და ლტოლვილთა ნაკადებს ბოლო აღარ უჩანს, როდესაც ქალაქები ალყაშია მოქცეული და მოსახლეობა შიმშილობს, როდესაც გენოციდს აქვს ადგილი, როდესაც ბუნება უვარგისი ხდება ადამიანური ცხოვრებისათვის. მოწანააღმდეგენი ერთმანეთის ,,თავდაცვისუნარიანობის” შესასუსტებლად, მიზანმიმართულად ძალადობენ ქალებსა და ბავშვებზე.
რა უნდა გააკეთონ რელიგიებმა ამ დროს? მათ ხელი უნდა შეუშალონ რელიგიის სახელით კაცობრიობისა და ბუნების წინააღმდეგ დანაშაულის ჩადენას. რელიგიებმა პრაქტიკული მნიშვნელობით უნდა გამსჭვალონ თავიანთი ტრადიციები ადამიანის ღირსების თუ ყოველივე იმის მიმართ, რაც ცოცხლობს და არსებობს.
(3) სამშვიდობო პროცესს აბრკოლებენ ადამიანები, რომლებიც მხოლოდ ძალადობის ენას ცნობენ. ამიტომ კონფლიქტს ხშირად თან ახლავს ცეცხლი და ომი.
რა უნდა გააკეთონ რელიგიებმა ამ დროს? მათ უნდა იზრუნონ იმაზე, რომ დაიწყოს მოლაპარაკებები კონფლიქტურ მხარეებს შორის, რათა აღდგეს მშვიდობა. მათ უნდა გადადგან ,,პირველი ნაბიჯი” მშვიდობისაკენ.
(4) რელიგიური არატოლერანტობა _ ისევე, როგორც ქსენოფობია, რასიზმი და ანტისემიტიზმი _ ჩვენს საზოგადოებაში კვლავ განაგრძობს არსებობას. ვისაც მხოლოდ თანამორწმუნეთა შორის ცხოვრება სურს, ის ხელიდან უშვებს შანსს, გაამდიდროს საკუთარი გამოცდილება სხვა რელიგიებით. ვისაც საკუთარი რელიგიური მემკვიდრეობის მიმართ კრატიკული გამოცდილება აქვს, ის სხვა რწმენას საფრთხედ არ მიიჩნევს. რელიგიებმა უნდა აღიარონ ტოლერანტობის მასშტაბები. არ შეიძლება რელიგიათა ინტერესებს ადამიანები შეეწირონ. ურთიერთობის შიში რელიგიებსა და კულტურებს შორის ჩნდება არა მხოლოდ მეტისმეტად მჭიდრო ურთიერთობების, არამედ მათი არარსებობის გამოც.
რა უნდა გააკეთონ რელიგიებმა ამ დროს? რელიგიურ ლიდერებს უნდა ეყოთ გამბედაობა, რათა საჯაროდ დაუპირისპირდნენ მათ, ვინც საკუთარი რელიგიის საშუალებით ეთნიკურ-კულტურულ წმნედას აძლევს ბიძგს. თუ ისინი შექმნიან მოლაპარაკებებისა და დიალოგის შესაძლებლობებს, მაშინ რელიგიური მრავალფეროვნება არავისთვის აღარ იქნება საშიში.
(5) კონფლიქტის დროს მოწინააღმდეგეები ერთმანეთის მიმართ მტრის ხატს ქმნიან და ერთმანეთს მშვიდობის დარღვევაში ადანაშაულებენ. ამის გამო სამხედრო მოქმედებები ხშირად ძალიან ჭიანურდება.
რა უნდა გააკეთონ რელიგიებმა ამ დროს? მათი უპირველესი ამოცანა მშვიდობის აღდგენაა. საამისოდ გამოყენებული უნდა იქნას ყველა ის შესაძლებლობა, რასაც დღეს მედია გვთავაზობს. ამასთან ერთად, ნებისმიერ დონეზე:

უნდა მოისპოს ყოველგვარი გაურკვევლობა
უნდა დავძლიოთ არასასიამოვნო მოგონებები
უნდა განადგურდეს უარყოფითი სტერეოტიპები და დაიმსხვრეს მტრის ხატი
დანაშაული უნდა გაიაზროს ყველამ
აღარ უნდა არსებობდეს სიძულვილისა და დესტრუქციულობის საფუძველი
აქცენტი უნდა გაკეთდეს ერთიანობაზე
უნდა დაისახოს კონკრეტული ინიციატივები შერიგებისათვის

(6) ომის უფლებათა ჟენევის კონვენციაში არაფერი წერია რელიგიების თაობაზე. კონვენციის ტექსტში მხოლოდ კონფლიქტების ჰუმანიზაციაზეა საუბარი. ვფიქრობ, ჰუმანიტარული საერთაშორისო სამართალი სავალდებულო უნდა გახდეს რელიგიებისთვისაც.
რა უნდა გააკეთონ რელიგიებმა ამ დროს? ისინი მოვალენი არიან, გამოავლინონ საერთაშორისო სამართლის დარღვევის ფაქტები მაშინაც კი, თუ დარღვევებს მათ რიგებში ექნება ადგილი.
(7) არსებობს მცდელობები, ადამიანთა რწმენა ფულით, ეკონომიური დახმარებით, ძალაუფლებითა თუ ძალადობით შეცვალონ. როდესაც არ არსებობს რწმენის თავისუფლება და როდესაც მისი ,,ყიდვაა” შესაძლებელი, ვერ იქნება ადამიანის ღირსება და რელიგია პატივგებული.

ადამინიას უფლებების თაობაზე მსურს შემდეგი შენიშვნები გავაკეთო:

ადამიანის უფლებათა დეკლარაცია რელიგიებმა საკუთარი ტრადიციებით უნდა დაასაბუთონ და დღევანდელ ცხოვრებაში პრაქტიკულად დანერგონ. მხოლოდ სამართალი არ არის საკმარისი. რელიგიებმა ადამიანების მიერ თავიანთი მოვალეობების გააზრებისა და პრაქტიკული განხორციელებისათვის ეთიკურ იმპულსებს უნდა მისცეს ბიძგი. რელიგიებმა ხელი უნდა შეუწყონ შემდეგი ტიპის ელემენტარულ მოთხოვნილებათა განხორციელებას:

თანამედროვე პლურალისტურ საზოგადოებაში ადამიანმა საკუთარი ადგილი რელიგიის დახმარებით უნდა იპოვოს ისე, რომ პრაქრიკულად პატივი სცეს მისგან განსხვავებული აზრისა და რწმენის მქონე ადამიანებს.
რელიგიის დახმარებით ადამიანებმა უნდა დასძლიონ ეგოიზმი. რელიგიებმა თავიანთი სამართლიანი პრეტენზიები ყოველგავრი ძალადობისა და დაპირისპირებების გარეშე უნდა წარმოაჩინონ ისე, რომ არ დაარღვიონ სოლიდარობის პრინციპი.
რელიგიათა არსებობა მხოლოდ და მხოლოდ აღმსარებლობის თავისუფლების დაცვითაა შესაძლებელი. არსებობს შემთხვევები, როდესაც ამა თუ იმ რელიგიის წარმომადგენლები სარგებლობენ გარკვეული უფლებებითა და თავისუფლებებით უცხო ქვეყანაში, მაგრამ არ არსებობს ასეთი შესაძლებლობები მათ სამშობლოში. აქედან გამომდინარე, სანამ ისინი ახალ უფლებებზე განაცხადებენ პრეტენზიებს, ანალოგიურ უფლებებსა და თავისუფლებებს თავიანთ ქვეყანაშიც უნდა დაუჭირონ მხარი.
რელიგიები ღიად უნდა აღუდგნენ წინ რელიგიურ უმცირესობათა პროფესიულ დისკრიმინაციას.
საჭიროა დიალოგი რელიგიურ უმცირესობებთან, რათა მოისპოს გაუცხოებისა და უნდობლობის საფუძველი.
დაგმობილ უნდა იქნას ქსენოფობიის ყოველგვარი გამოვლინება. ჩვენ უნდა დავინტერესდეთ იმით, თუ რა წვლილის შემოტანა შეუძლიათ სხვა რელიგიებს ჩვენი კულტურის საგანძურში.
საჭიროა ინიციატივები და ინტენსიური პუბლიცისტური საქმიანობა, რათა ცხოვრების სხვისი თვალით დანახვა ვისწავლოთ.
რელიგიურ თემებში განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს დაწყებით განათლებას და აღზრდას. მათი უმთავრესი ამოცანა იმ რწმენითი მოტივაციების რეპროდუქციაა, რომლებიც სხვადმორწმუნე ადამიანებთან მშვიდობიან თანაცხოვრებას შესაძლებელს გახდის. ეს პრინციპი უნდა გაითვალისწინონ საგანმანათლებლო დირექტივების, სასკოლო სახელმძღვანელოებისა და კონკრეტული სასწავლო პროგრამების შედგენისას, მოზარდთა განათლებისა და პედაგოგთა გადამზადების დროს.


თენგიზ დალალიშვილის თარგმანი

ჟურნალი ,,არჩევანი,,

ფარაონი ეხნატონი და მონოთეიზმის დაბადება

ეგვიპტოლოგი იან ასმანი მონოთეისტური რელიგიების არატოლერანტობის შესახებ


,,ძალადობის ახალი ფორმა”

შPIEGEL: ბატონო პროფესორო, ძველ აღთქმაში ვკითხულობთ: ,,უფალი ჩემი
მწყემსია”. თქვენი აზრით, იგი ტირანია?

ასმანი: მთლად ასე არ ვიტყოდი. თუმცა, როგორც თავად ამბობს, ის ,,შურისმგებელი” ღმერთია. იგი რისხვით ადევნებს თვალს თავის მტრებს ,,მესამე და მეოთხე თაობამდე”. მორჩილთ კი წყალობას არ აკლებს. რადგან საქმე შურისძიებას ეხება, საღვთო წერილს ძალადობის ენა ახასიათებს.

შPIEGEL: ბიბლია ძალადობის ენაზეა შექმნილი?

ასმანი: მრავალ ენაზე და მათ შორის ძალადობის ენაზეც, რომელიც შურისძიებითაა გამსჭვალული. ღმერთმა ამოირჩია ხალხი და მათთან კავშირი დაამყარა. ის, როგორც ქმარი, ერთგულებას ითხოვს მათგან. მას სურს, სხვა ღმერთებზე შური იძიოს. ბიბლიაში ვკითხულობთ: ,,დაანგრიეთ მათი სამსხვერპლოები და მათი ძეგლები დაამსხვრიეთ”, ,,და არ დაინდოთ”.

შPIEGEL: ესე იგი ბიბლია ადამიანებს ძალადობისაკენ უბიძგებს?

ასმანი: ძალადობა მოსემდეც არსებობდა. მოსემ, უბრალოდ, ახალ ფორმას დაუდო სათავე. იგი ძალადობდა უფლის სახელით. მაგალითად, მღვდელმა ფინხასმა შუბით განგმირა ზიმრი, რადგან ის მიდიანელ ქალთან, ესე იგი, წარმართთან იწვა. მოგვიანებით, ქრისტიანობამაც მიმართა ძალადობას ჭეშმარიტების სახელით, რადგან თვლიდნენ, რომ ჭეშმარიტ რწმენას, საჭიროების შემთხვევაში, მახვილის საშუალებითაც შეიძლებოდა დაემკვიდრებინა ადგილი წარმართთა შორის, მათი სულები რომ მარადიული სასჯელისაგან ეხსნათ.

შPIEGEL: ბერძნებს ხომ კერპების მთელი წყება ჰქონდათ. მიუხედავად ამისა, ბოლოს ერთმანეთს მაინც დაერივნენ.

ასმანი: მათ ომი არ უწარმოებიათ ზევსის ან აპოლონის სახელით. ისინი წმინდა პოლიტიკური ინტერესებით ხელმძღვანელობდნენ.

შPIEGEL: ასურელები პოლიტიკური მიზეზებით სვამდნენ ძელზე მოწინააღმდეგეებს. ასეთი რამ უფრო მისღებია?

ასმანი: უწინ სახელმწიფოები უმოწყალოდ უსწორდებოდნენ გარეულ თუ შინაურ მტრებს, რაც ბუნტისა და ანარქიის შიშით იყო გამოწვეული. ასეთი ტიპის სახელმწიფო ძალაუფლება, საღვთო წერილის მიხედვით, კარგად ესადაგება ბიბლიურ იდეას ძალაუფლების მოყვარე ღმერთის შესახებ. ბიბლიური მონოთეიზმი თავისი არსით არის ამბოხი გარემომცველი დიდი სახელმწიფოების წინააღმდეგ. მხოლოდ ძლიერ ღმერთს თუ შეეძლო, წინააღმდეგობა გაეწია ამ სახელმწიფოებისათვის.



შPIEGEL: მეორეს მხრივ, ებრაელებმა ხომ ახალ მორალურ მასშტაბებს ჩაუყარეს საფუძველი?

ასმანი: ათ მცნებას გულისხმობთ?! ამასთან დაკავშირებით უამრავი პარალელი არსებობს ანტიკურ ეპოქაში. ბიბლიური მონოთეიზმის სიახლე კი ის გახლავთ, რომ მან მორალი ღმერთის პრივილეგიად აქცია. რა თქმა უნდა, ეს შეიძლება ძალადობის დაძლევის ეფექტური საშუალებაც იყოს, მაგრამ რა დასკვნები უნდა გავაკეთოთ ჩვენ მაშინ, თუ ადამიანები ღვთის ნებას შეასრულებენ და, მაგალითად, ქვით ჩაქოლავენ უპოვართ, რომლებმაც შეშა შაბათ დღეს შეაგროვეს?

შPIEGEL: მოსეს მეორე წიგნი მონების გათავისუფლებას ითვალისწინებს გაქცევიდან ექვსი წლის შემდეგ. განა, ეს წმინდა ეთიკური მრწამსი არ არის?

ასმანი: მართალს ბრძანებთ! სამართლიანობაზე ზრუნვა საღვთო წერილის ცენტრალური ამოცანაა. მაგრამ, მეორეს მხრივ, ის საძირკველია მონოთეიზმისა. მონოთეისტები კი სხვა ღმერთებს _ ,,კერპებს”, ხოლო მათ მიმდევრებს ,,წარმართებს” უწოდებენ. გადაიზრდება თუ არა ეს მტრობაში, დამოკიდებულია იმაზე, თუ მონოთეიზმის რა სახესხვაობასთან გვაქვს საქმე. ძველებრაული ერთღმერთიანობისათვის ნიშანდობლივი ძალადობა ბიბლიაში მხოლოდ და მხოლოდ ლიტერატურულ ამბის დონეზე დარჩა. ძალადობაs ისტორიულად მაკაბელთა ომების დროს არ ჰქონია ადგილი ებრაელთა მხრიდან. ძალადობას პირველად ქრისტიანებმა და მუსლიმებმა მიმართეს. იუდაიზმი ჩაკეტილი რელიგიაა. ის არ ზრუნავს სხვა ხალხზე.

შPIEGEL: ბევრი თეოლოგი ფიქრობს, რომ თქვენ მათი პროვოცირება მოახდინეთ. ეს უსამართლო ბრალდებაა?

ასმანი: ზოგი ფიქრობს, რომ მე საფრთხობელა შევქმენი, რომ თითქოს, ძველ აღთქმაში საუბარია არა ჭეშმარიტ და მცდარ რელიგიაზე, არამედ თავისუფლებასა და მონობაზე. მე ვფიქრობ, რომ ეს აშკარა შეუსაბამობაა. ზოგი თვლის, რომ მე პოსტმოდერნის წარმომაგენელი ვარ და აღარ ვაღიარებ სავალდებულო ნორმებს. ეს საყვედური ჩემთვის ძალიან საინტერესოა და ფიქრისკენაც მიბიძგებს.

შPIEGEL: რატომ? თქვენ ფიქრობთ, რომ დისკუსია მონოთეიზმთან დაკავშირებით დღესდღეობით ასე აქტუალურია?

ასმანი: ჯიჰადი, 11 სექტემბერი, ირანის პრეზიდენტის გამოსვლა _ ის მოვლენებია, რომელიც სწორედ მონოთეიზმის კრიტიკისაკენ გვიბიძგებს. გარდა ამისა, მე დებატებში ახალი არგუმენტი შემოვიტანე.

შPIEGEL: რომელ არგუმნეტზე საუბრობთ?

ასმანი: ძველ რელიგიებს შეეძლოთ ერთმანეთის ღმერთები საკუთარ სამყაროში გადმოეტანათ, ვინაიდან ისინი ქმნიდნენ ისეთ შიდა ძალას, რომელიც აღიარებდა და პატივს სცემდა სხვებს. არსებობდა ნამდვილი თანხვედრა ფორმულით: ასტარტე = იშთარ = აფროდიტე = ვენერა. მაშინ რელიგია არ იყო დიფერენცირებული. ის ურთიერთგაგების მეტ საშუალებას იძლეოდა.

შPIEGEL: რას გვთავაზობთ: წინსვლას წარსულისაკენ?

ასმანი: უკან დაბრუნება შეუძლებელია, მაგრამ თუ გვსურს თავიდან ავიცილოთ ,,ცივილიზაციათა შეჯახება”, ურთიერთგაცნობისაკენ მიმავალი გზა უნდა ვიპოვოთ.

შPIEGEL: ეს მუსლიმებსაც ეხება?

ასმანი: ბუნებრივია. ისლამი მონოთეიზმის ყველაზე რადიკალური ფორმაა. მან სახელმწიფოების წინააღმდეგ და დედამიწაზე ღმერთის მეუფების დასამყარებლად ამბოხების პოლიტიკური იმპულსი ყველაზე უკომპრომისო ბრძოლად აქცია მაშინ, როდესაც იუდაიზმისათვის ღვთაებრივი სივრცე იწყება მესიის მოსვლით, ხოლო ქრისტიანობისათვის საიქიო ცხოვრებით. ის არ არის პროფანული სივრცე.


შPIEGEL: როგორი უნდა იყოს ტოლერანტული რელიგია?

ასმანი: პასუხი ლესინგის ბეჭდის იგავშია მოცემული. ერთ კაცს ჰყავდა სამი ვაჟი და ჰქონდა ერთი ისეთი ბეჭედი, რომელსაც შეეძლო მისი მფლობელი ღვთის რჩეულად ექცია, ხოლო ადამიანებისათვის კეთილდღეობა მოეტანა. მაგრამ რომელი ვაჟისათვის უნდა მიეცა მამას ბეჭედი? მამას სამივე შვილი ერთნაირად უყვარდა. მაშინ მან დაამზადებინა ბეჭდის ორი ასლი და შვილებს დაურიგა. ამის შემდეგ ყველა ძმას, სათითაოდ, სწამდა, რომ ნამდვილ ბეჭედს ის ფლობდა. ამ რწმენით იღვწოდნენ ისინი ღმერთისა და კაცისათვის, იღვწოდნენ კეთილდღეობისა და ბედნიერებისათვის. ასე რომ, საბოლოო ჯამში, ვერავინ გაიგო, თუ ვის ერგო ნამდვილი ბეჭედი.

შPIEGEL: რას გვეუბნება ჩვენ ეს იგავი?

ასმანი: ჩვენ ვფიქრობთ, რომ თითქოს აბსოლუტურ, წმინდა წერილებში აღბეჭდილ ჭეშმარიტებას ვფლობთ. უნდა გავთავისუფლდეთ ასეთი წარმოდგენისაგან. ყელა რელიგია კარგა ხანია დაშორდა ჭეშმარიტებას, რომლის ფლობასაც ჩვენ ვერასოდეს შევძლებთ, ჩვენ შეგვიძლია მხოლოდ მივუახლოვდეთ მას.


ფარაონის ანდერძი

როგორ წარმოიქმნა მონოთეიზმი?
ეგვიპტოლოგები კვალს პირამიდების სახელმწიფოდან იერუსალიმისაკენ მიმავალ გზაზე ეძებენ.
კავშირი მოსესა და იდუმალებით აღსავსე ,,ერეტიკოს-ფარაონ” _ ეხნატონს _ შორის აშკარად არსებობდა.
წარმოშობს ერთღმერთიანობა მოძალადე რელიგიას?


მსოფლიოს ისტორიაში პირველი რელიგიური ომის, მაკაბელთა ამბოხის, დროს (ქრისტეს შობამდე 167 წ.) ათასობით ებრაელი დაიღუპა. თითოეული მათგანი სულის ამოსვლამდე შეუპოვრად იმეორებდა: ,,ეჰად” _ ,,ღმერთი ერთია!” ჯალათები კი უმოწყალოდ აგლეჯდნენ ფრჩხილებს თითებიდან.
უკეთეს მდგომარეობაში არც პირველი ქრისტიანები ყოფილან რომის იმპერიაში. უმრავლესობამ კოლიზეუმის კედლებს შორის პოვა აღსასრული. კოლიზეუმის არენაზე, რომაელთა ღრიალის ფონზე, მათ სხეულებს ლომები გლეჯდნენ.
ყველა ეს მოწამე თავის სიცოცხლეს იმ მოვლენის სახელით თმობდა, რომელსაც საფუძველი 3000 წლის წინათ ქანაანში ჩაეყარა. იმ დროს სემიტურ ტომებს უკვე გააჩნდათ თავიანთი წარმოდგენა ღმერთის შესახებ, წარმოდგენა, რომელსაც დღეს 3,3 მილიარდამდე ებრაელი, მუსულმანი და ქრისტიანი აღიარებს. ისინი მშვიდობითა და მახვილით ავრცელებდნენ უხილავი ღმერთის იდეას დედამიწაზე. მუჰამედმა (,,ჩვენი ღმერთი და თქვენი ღმერთი ერთი ღმერთია”) კი ამ საქმეში განსაკუთრებული წვლილი შეიტანა.
ის მთებს ძრავს, მისი ბრძანებით კალიების სეტყვა მოდის დედამიწაზე, შვიდ დღეში კი ცასა და მიწას ქმნის. მაგრამ, როგორც ჩანს, საეკლესიო საგალობლები ღმერთის ძალადობის ექოს უფრო წარმოადგენს, ვიდრე მშვიდობის ხოტბას. უწინ ებრაელები ღმერთს იხსენიებდნენ აბრევიატურით ჟHჭH. ბიბლიაში იგი თავად წარმოადგენს საკუთარ თავს: ,,მე ვარ, რომელი ვარ”.
დღეს კი მეტად აქტუალური გახდა ბნელი ისტორიამდელი პერიოდი, რომელიც წინ უძღოდა უზენაესი ღმერთის გამოცხადებას. ეგვიპტოლოგები ღმერთის აკვანს ეძებენ. ისინი მიუყვებიან გზას, რომელსაც ეგვიპტის მისტიკურ ფარაონთან, ეხნატონთან (ქრისტეს შობამდე 1353-1336წ.), მივყავართ. ფარაონმა უზარმაზარი ექსპერიმენტი ჩაატარა ჯერ კიდევ ებრაელებზე 600 წლით ადრე. მან ატონის კერპი _ მზის დისკო _ ერთადერთ ღმერთად გამოაცხადა.
მიუხედავად იმისა, რომ ეხნატონმა საბოლოოდ მარცხი განიცადა, მისი საქმეები კარგად იყო ცნობილი იერუსალიმში. ეს ცხადზე ცხადია. ბიბლიური მოსე ამარნელი ,,ერეტიკოსი ფარაონის” აჩრდილი იყო _ აი, ასე ჟღერს თანამედროვე თეოლოგიის უახლესი ჰიპოთეზა.
ეს ჰიპოთეზა არ წარმოადგენს სენსაციას. მკვლევართა მცდელობა, ჩაუღრმავდნენ ბიბლიის ისტორიას მეცნიერული მეთოდებით, დღეს ბევრს ვეღარ აღაშფოთებს, ვინაიდან დასავლეთის ქვეყნებში რწმენამ მნიშვნელობა დაკარგა.
ჯერ კიდევ რეფორმატორი კალვინი მკრეხელების გაროზგვის მოთხოვნით გამოდიოდა. ამან საქმეს ვერ უშველა. 300 წლის შემდგომ ნიცშე თავდაჯერებით ამტკიცებდა, ღმერთი მოკვდაო. რაციონალურმა გონმა სამყაროსა და ადამიანის შემოქმედისათვის ადგილი ვერ გამონახა.
შედეგი სახეზეა: მოდის ,,უღმერთო ახალგაზრდობა” (,,Fრანკფურტერ Aლლგემეინე”). გერმანელი მოსწავლეების მხოლოდ 23% თუ იცნობს ბიბლიურ მოძღვრებას. საქსენსა და ტიურინგენში მოსახლეობის 50%-ზე მეტი არც ერთ კონფესიას არ მიეკუთვნება; შლეზვიგ-ჰოლშტაინში კი ეს მაჩვენებელი 40%-ს უდრის.
სურათი ასეთია: დაძველებული ეკლესიები, ცარიელი სალაროები. ევანგელური თემები ვარაუდობენ, რომ 2030 წლისათვის მათი მრევლი განახევრდება.
შეშფოთებულნი არიან, უპირველეს ყოვლისა, ტრადიციების დამცველები. ისინი შიშობენ, რომ პოლიტიკური კაიკაცობა და ეთიკური კომისიები ვერ შეინარჩუნებენ საზოგადოებაში ერთობასა და მოყვასის სიყვარულს. ამისათვის უფრო გოთური ტაძრები, სურნელოვანი საკმეველი, საგალობლების მოსმენა და აღსარების ჩაბარებაა საჭირო.
თუმცა ერთ დროს ლუთერის ,,მტკიცე სიმაგრე” _ უკანასკნელი მორალური საყრდენი _ შემოტევას ვეღარ უძლებს. უფლის ზნეობრივი განუყოფლობის იდეა ეჭვის ქვეშ დადგა. ამტკიცებენ, რომ მონოთეიზმი თითქოს თავისთავად მოძალადე რწმენაა. ნუთუ დასავლეთი 2500 წლის წინათ ასე საშიშ და მცდარ გზას დაადგა?!
ასეთი ეჭვი გაუჩნდა ეგვიპტოლოგ იან ასმანს, რომელიც არქეოლოგთა წრეში ამ პროფესიის ერთ-ერთ ყველაზე გავლენიან წარმომადგენლად ითვლება. იგი მძვინვარე სფინქსივით აღიმართა მომავალი თაობების წინაშე. ასმანი თავის ნაშრომებში ამტკიცებს, რომ ერთღმერთიანობა მტრობასა და შეუწყნარებლობას შობს.
პროფესორი საკმარისად პოულობს ძალადობის ამსახველ ციტატებს ბიბლიაში და მათ თავისი ბრალდებებისათვის იყენებს. ლეგენდებისაგან შედგენილი ისრაელიანთა ისტორია, პრინციპში, ხოცვა-ჟლეტის, სასჯელისა და სისხლისღვრის მთელი წყებაა. უფლის სახელით დევნიდნენ ებრაელები ადამიანებს და ძალის გამოყენებით აუქმებდნენ შერეულ ქორწინებებს.
საბრალდებო სკამზე, პირველ რიგში, მოსე დასვეს. მეცნიერის აზრით, მოსემ სინას მთიდან ფატალური უწყება ჩამოიტანა: ,,მან ერთმანეთისაგან გამიჯნა ჭეშმარიტი და მცდარი რელიგია.” ეს კი ნიშნავდა შემდეგს: მხოლოდ მოსეს ღმერთი იყო კარგი, სხვებისა კი ზიზილ-პიპილა, უწმინდური და უსუსური.
ასმანის აზრით, მოსემ შემოიტანა ,,რევოლუციური სიახლე, რამაც სამყარო ფუნდამენტურად შეცვალა” _ მაგრამ არა აუცილებლად სასიკეთოდ. უწინ, პოლითეიზმის ეპოქაში, არსებობდა ასეთი პრინციპი: იცოცხლე და აცოცხლე. შურისძიებით აღვსილი იაჰვე კი არავის უყოფს ზეციურ ძალაუფლებას.
კონსტანცელი ეგვიპტოლოგი აქედან ასკვნის, რომ ამ მოვლენამ დედამიწაზე ,,სიძულვილის ახალ ფორმას” ჩაუყარა საფუძველი. ეს არის ,,სიძულვილი წარმართების, ერეტიკოსებისა და კერპთაყვანისმცემლების მიმართ.”
ასმანი იხსენებს ოქროს ხბოს მოსეს მეორე წიგნიდან, კერძოდ, ბოლო სცენას: ,,დადგა მოსე ბანაკის ბჭესთან, და თქვა: ,,ვინც უფლისაა, ჩემსკენ!” მოსე რისხვით აღვსილი მოუწოდებს ხალხს, მოკლან ყველა ცოდვილი და არ აქვს მნიშვნელობა ვინ იქნება ის: ,,ძმა, მეგობარი თუ ნათესავი.” 3000 კაცი გაანადგურეს იმ დღეს. ,,გადაწყვეტილება, რომლის მიღებასაც ადამიანებს იაჰვე აიძულებს, კავშირი, რომელსაც იგი გვთავაზობს, აღემატება ყოველგვარ ადამიანურ ერთობას და სპობს მას”,– ამბობს ასმანი.
რა გასაკვირია, თეოლოგები ამ აზრს გამოწვევად რომ იღებენ. დებატები ძალიან გახურდა. რამდენიმე კვირის უკან ლურენცში ერთმანეთს კულტუროლოგები შეხვდნენ. მარტში კი კონფერენცია ჩატარდა ებერნბურგში. ძველი აღთქმის სპეციალისტმა როსტოკიდან, მარტინ როსელმა, აღნიშნა, რომ ,,ასმანმა მეტად მძიმე დისკუსიის პროვოცირება მოახდინა. მან პრინციპულად დააყენა ეჭვქვეშ მთავარი მოწმობანი.”
ზოგი ფიქრობს, რომ ასმანმა შექმნა საფრთხობელა, წარმართული ,,სამყარო ტოლერანტობისა” და შეტევა პოსტმოდერნული პოზიციებიდან განახორციელა.
თავდაპირველად უფლის სიტყვას ცუდი ტონი ჰქონია, _ ხუმრობით დასძენს ძველი აღთქმის სპეციალისტი, შვეიცარიელი ოტმარ კელი. ძალიან გვიან, ესაიას წიგნის მეორე ნაწილში, კერძოდ, ბაბილონის ტყვეობის ფაზაში (ქრისტეს შობამდე 587 წ.), ებრაელებმა ,,ნამდვილ” ერთღმერთიანობას ჩაუყარეს საფუძველი. ქრისტიანული მოძრაობა სწორედ აქ ჩაისახა: ,,უფალი სრულყოფილი სიკეთე და სიყვარულია.”
აშკარაა, რომ კამათი მორალური საფუძვლების თაობაზე პიკს აღწევს. მიუხედავად იმისა, რომ მამაზეციერი კარგა ხანია მკვდრად გამოაცხადეს, იგი მოულოდნელად ისევ აღმოჩნდა საბრალდებო სკამზე.
დებატები მიდის მონოთეიზმის წარმომავლობის შესახებ. საუბარია იმაზე, თუ საიდან მოდის ერთი და განუყოფელი ღმერთის იდეა.
ჯერ კიდევ ნეანდერტალელ ადამიანს სწამდა, რომ საიქიო ცხოვრება არსებობდა. ისინი ყვავილებით ამკობდნენ თავიანთ მიცვალებულებს. აფრიკაში დღესაც სჯერათ მაგიის. აზიელი ინდუსები და ბუდისტებიც დასავლეთისაგან განსხვავებულ გზას დაადგნენ.
თითქოს ყველაფერი კარგა ხნის გარკვეული იყო: ვფიქრობდით, რომ ებრაელთა ,,განსაკუთრებულმა რელიგიურმა გენიამ” უსასრულო და უხილავი ღმერთი შვა. ასმანის კვლევაში საუბარია შემდეგ მომენტებზე:

• ჯერ კიდევ ქრისტეს შობამდე 1800 წელს პატრიარქი აბრაამი მსხვერპლს სწირავდა ღმერთს.
• ქრისტეს შობამდე 1250 წელს ეგვიპტე დატოვა მოსემ.
• ქრისტეს შობამდე 1000 წელს ბიბლიურმა მეფეებმა დავითმა და სოლომონმა ებრაული იმპერია შექმნეს.

ულამაზესი და უძლიერესი სახელმწიფო, რომელსაც სოლომონი მართავდა, ევფრატის ნაპირებიდან ხმელთაშუა ზღვამდე უნდა ყოფილიყო გადაჭიმული. არც ერთი სიტყვა აქედან მართალი არ არის: ,,ბრინჯაოს ხანის კონცეპტებს” თეოლოგები კარგა ხანია უნდა გამომშვიდობებოდნენ.
შთამბეჭდავი რაოდენობა არქეოლოგიური აღმოჩენებისა ადასტურებენ იმას, რომ წმინდა წერილი ძველი ისრაელის შელამაზებული ისტორიაა. პირველ ყოვლისა, საუბარია დაახლოებით ქრისტეს შობამდე 500-400 წლებზე _ აი, ასეთი მწარე დასკვნა მოჰყვება ასმანის ნაშრომს. თეოლოგი მანფრედ ლაიპერტი კი ამბობს, რომ: ძველი აღთქმა არის ,,კრებული, რომლის საბოლოო სახეც საუკუნეების განმავლობაში იხვეწებოდა.”
ჩანაწერების გაკეთებაზე პასუხისმგებლები იყვნენ იერუსალიმის დიდი ტაძრის (განადგურდა ქრისტეს შობამდე 586 წ., აღდგა ქრისტეს შობამდე 516 წ.) მღვდლები, რომლებიც იაჰვეს ადიდებდნენ. ეს პირქუში საკულტო შენობა, რომელიც სიონის მთაზე (დღეს აქ აკსა-მეჩეთი დგას) იყო აგებული, ერთ დროს მოვლენათა ეპიცენტრს წარმოადგენდა. წვეროსანი მღვდლები, რომლებიც ლურჯი ლენტებით გამშვენებულ შესამოსელში იყვნენ გამოწყობილნი, გარს უვლიდნენ ქვის გალავანს. რიტუალის შესრულების დროს ისინი ყურის ბიბილოზე ვერძის სისხლს იპკურებდნენ.
უფლის ფანატიკოსი მიმდევრები სინამდვილეში არ აღნუსხავდნენ რეალურ ამბებს მთელი სიზუსტით. ბიბლიის შემქმნელებმა თავიანთ ქვეყანას გაყალბებული ისტორია მოახვიეს თავს. ჰაიდელბერგელი ექსპერტი რელიგიის საკითხებში, ბერნდ-იორგ დიბნერი, ამბობს: ,,მათ წარსულში საკუთარი იმპერიული ოცნებები ისტორიაში გადმოსცეს.”
თუ რა მოხდა სინამდვილეში, ამასთან დაკავშირებით, წარმოდგენას გვიქმნის, პირველ ყოვლისა, არქეოლოგია და ნახევრად სანდო ,,მეფეთა წიგნი” ბიბლიიდან. ნამდვილი ისტორია ასეთნაირად წარმოგვიდგება:
დაახლოებით ქრისტეს შობამდე 900 წ. პალესტინაში წარმოიქმნა ორი სახელმწიფო: ჩრდილოეთში _ ,,ისრაელი”, სადაც 50 000 კაცი ცხოვრობდა; სამხრეთში _ მეჩხერად დასახლებული ,,იუდეა”, დედაქალაქით _ იერუსალიმი.
მოსახლეობა აღმერთებდა კერპებს, მათ შორის ბაალსა და მოლახს, ხოლო ღმერთების მამას, ელ. იაჰვეს, როგორც ადგილობრივ ამინდის ღმერთს, თაყვანი პირველად ჩრდილოეთ სინაზე სცეს. მეფე იერობამმა (დაახლ. ქრ. შ-მდე 926-907 წწ.) აღმართა წმინდა ხარის ქანდაკება, რომელიც სიმბოლურად იაჰვეს განასახიერებდა.
კულტის ამ პრიმიტიულ ფორმას შურისმაძიებელმა მონოთეისტებმა დაუპირისპირეს სიტყვა: ,,ერთღმერთიანობა”. მათ უფრო მეტი აბსტრაქცია და სულიერება სურდათ. მონოთეისტებმა ღიად მიიტანეს იერიში მთავართა რელიგიურ პოლიტიკაზე. ,,სახელმწიფო სიწმინდეთა გამგებელნი და მათი კარისკაცნი, ასევე მღვდლები და წინასწარმეტყველნი” (ვაიპერტი) მასობრივი ცეცხლისა და შეტევის ადრესატებად იქცნენ.
ოსეასა და ამოსის (ცხოვრობდნენ დაახლ. ქრისტეს შობამდე 750 წ.) წინასწარმეტყველებაში აშკარად ჩანს, თუ როგორი სიბრაზით გმობდნენ ისინი კერპთაყვანისმცემლობას.
ბიბლიური მქადაგებლები იყენებდნენ ყოველგვარ საშუალებას: მუქარას, დამცირებას, წყევლას. წინასწარმეტყველი მიქა (მოღვაწეობდა ქრ. შ-მდე 740-705 წწ.) ხალხს ამუნათებდა, რადგან ისინი კერპებს სცემდნენ თაყვანს. მისი კოლეგა ელია კი იქადნიდა, რომ კიშონის ნაპირას 450 ბაალის მადიდებელი მღვდელი მოკლა.
ჰაიდელბერგელმა რელიგიის სოციოლოგმა ფრანც მაკიევსკიმ ამ უძველეს მონომანებს ,,ფანატიკური რწმენის ეთიკოსები” უწოდა. და მაინც, მთელი რიგი სამხედრო კატასტროფების შედეგად ამ რელიგიურმა უმცირესობამ ძალაუფლება მოიპოვა:
• ქრ. შ-მდე 722 წ. ასურელებმა დააქციეს პატარა ქვეყანა ისრაელი.
• ქრ. შ-მდე 587 წ. აღმოსავლელ მეფეთა შემოტევის შედეგად თავისუფლება იუდეამაც დაკარგა.
მაშინ 20 000 ებრაელი ტყვე გადაასახლეს ბაბილონში. ეს იყო ეროვნული თვითმყოფადობის დასასრული. მაგრამ იაჰვეს მღვდლებმა, რომლებიც მოწყვეტილნი იყვნენ სამშობლოს და გაუცხოების საფრთხესაც აშკარად გრძნობდნენ, მოახერხეს სადავეების ხელში აღება. მათ თავიანთი შვილები უზენაესი ღმერთის დროშის ქვეშ გააერთიანეს.
აი, სწორედ ამ დროს შეიქმნა კომუფლაჟი, ერთგვარი წიგნი ზღაპრებისა, რომელიც ასობით უძველესი, სახეცვლილი ხელნაწერებისა და გადმოცემებისაგან შედგება. საღვთო წერილი ერთი დიდი ლაბირინთია.
ყოველივე ეს ნიშნავს იმას, რომ გამოცხადება არ შემდგარა. ღმერთის დაბადება, ეს უფრო ხანგრძლივი, სისხლიანი და ტანჯვით აღსავსე პროცესი იყო, პროცესი, რომელიც სადღაც ქრ. შ-მდე XIX საუკუნიდან IV საუკუნემდე გრძელდებოდა.
ებრაელები აღარ არიან პიონერები. დაახლოებით ქრ. შ-მდე 550 წ. ცხოვრობდნენ სპარსელი ზარათუსტრა, ჩინელი კონფუცი და იონიელი ნატურფილოსოფოსები. ისინიც მყარი სულიერი შემართებით გამოირჩეოდნენ.
,,ღერძულ პერიოდს” კარლ იასპერსმა უწოდა ეპოქა, სადაც ადამიანმა პირველად შეძლო ,,შინაგანად დაპირისპირებოდა მთელ სამყაროს”.
თუმცა წმინდა მიწის გამოცანას ეს ვერ ხსნის. კონფუცი სიბრძნისა და სიმშვიდისაკენ ისწრაფოდა; იონიელები კი ცოდნისაკენ. წმინდა წერილი, მათგან განსხვავებით, არის სრული სიჯიუტე და სასოწარკვეთა. ებრაულ-ქრისტიანულ რელიგიაში ადამიანს სინანულის მეშვეობით ცოდვა უკან აღარ დაუბრუნდება.
მონობის ატმოსფეროს, შიშს ამკვიდრებს ძველი აღთქმის ზეკაცი. ,,ემუნაჰ” (,,ერთგულება”) _ ამ სიტყვით აღნიშნავენ ებრაელები რწმენას. ღმერთი ეჭვიანი ქმარივით იქცევა. ის ,,ქორწინდება” რჩეულ ერზე და მისგან აბსოლუტურ ერთგულებას ითხოვს. ფსიქოლოგი ბრუნო ბეტელჰაიმი თვლის, რომ სემიტური ღმერთი გაცილებით შემაძრწუნებელი იყო, ვიდრე პირველყოფილ ხალხთა საშინელი ღმერთების მთელი წყება”.
ძალადობის უზარმაზარი პოტენციალი, რომელსაც ბიბლია ინახავს, უამრავი დანაშაულის მიზეზი გახდა ჟამთასვლისას:

• მოვლენები ვითარდებოდა უდაბნოში, რომელიც საფრთხეს უქმნიდა ადამიანის სიცოცხლეს.
• ქრ. შ-მდე 720_ქრ. შ-დან 70 წლებში იერუსალიმი, სულ მცირე, ექვსჯერ მაინც დალაშქრეს და დააქციეს უცხოურმა არმიებმა.
• ყველა რევოლუციონერის მსგავსად, იაჰვეს მიმდევრებმაც ძალადობას მიმართეს ძველი ზნე-ჩვეულებების გასანადგურებლად. ისინი განუწყვეტლივ იმეორებდნენ: ,,ამოჟლიტეთ”, ,,მოკალით”, ,,გაანადგურეთ”!

საიდან იღებდნენ ისინი ენერგიას? რა წყაროებით იკვებებოდა ამ ხალხის წარმოდგენა ღმერთთან მიმართებაში? ვისაც სჯერა, რომ კონცენტრაციის პროცესი მხოლოდ ზეცაში დასრულდა, ცდება. ახალმა ზეციურმა ძალამ ვითარება შეცვალა არა მხოლოდ ზეცაში, არამედ დედამიწაზეც.
იერუსალიმში მღვდლებმა უპრეცედენტო ფორმით დაამყარეს პატრიარქატი. თანამედროვე ფსიქოანალიზი გვაუწყებს, რომ მაშინ მამაკაცების საკრალური გაერთიანების ინსცენირება მოხდა. ღმერთი მათთვის იყო ,,მამა”, რომელსაც ისინი უწოდებდნენ ადონაი-ს (,,უფალი”). ის მორჩილებასა და თავმდაბლობას ითხოვს _ უპირველეს ყოვლისა, თავისი ვაჟებისაგან.
ქალებს ამ დროს ნაკლები მნიშვნელობა ენიჭებოდათ. სხვათა შორის, მეცნიერები ამტკიცებენ, რომ იაჰვეს თავდაპირველად მეუღლედ ნაყოფიერების ქალღმერთი აშერა ჰყავდა. ქრ. შ-მდე 586 წლამდე მისი საკულტო ხე იერუსალიმის ტაძარში იდგა. მაგრამ, მიუხედავად ამისა, წინასწარმეტყველებმა მასზე იერიში მიიტანეს. აშერა მათთვის წარმართული ნაყოფიერების ღვთისმგმობელი კერპი იყო.
მოსეს მეხუთე წიგნში მუქარა ისმის: ,,არ დაირგო აშერა, რა ხისაც არ უნდა იყოს”, ,,სძულს იგი უფალს, შენს ღმერთს”.
საბოლოოდ გაანადგურეს ეს უკანასკნელი პარტნიორი უფალი ღმერთისა. ბაბილონიდან ღმერთი დაქვრივებული დაბრუნდა.
მღვდლებმა წმინდა აქტით საბოლოოდ გაამყარეს ,,კავშირი” ღმერთთან. ეს ძალადობის აქტია. მღვდლები ყველა მამრობითი სქესის მეძუძურ ბავშვს მერვე დღეს წინდაცვეთას უტარებდნენ. მოჰელი აიყვანდა ჩვილს, ფრჩხილით გასწევდა ჩუჩას და აჭრიდა. ეს სისხლიანი დანაშაულია, რომელიც სისხლსა და ხორცში აქვთ ებრაელებს გამჯდარი.
ჰაიდელბერგელმა სოციოლოგმა ფრანც მაკიევსკიმ თავის შესანიშნავ წიგნში (Fრანზ Mაციეჯეწსკყ: ,,Pსყცჰოანალიტყსცჰეს Aრცჰივ უნდ ჯüდისცჰეს Gედეცჰტნის. Fრეუდ Bესცჰნეიდუნგ Mონოტჰეისმუს”. Pასსაგენ Vერლაგ, ჭიენ.) წინდაცვეთა აღწერა, როგორც მონოთეიზმის მამოძრავებელი ძალა. ის იყო ,,დიდი და გენერაციული, მაგრამ ამავე დროს ფარული ძალა”, რომლის მეშვეობითაც ,,მონოთეიზმი სამუდამოდ დამკვიდრდა ძველებრაულ საზოგადოებაში”.
მაგრამ საკითხავი ისაა, თუ სად აქვს გადგმული თავისი ისტორიული ფესვები ერთღმერთიანობას? გაჩნდა ახალი დეტალები. მეცნიერები ფიქრობენ, რომ ბიბლიის შესავალს ფარდა ეგვიპტეში უნდა ახადონ. ჩვენ წინ მოულოდნელად უძველესი ეპოქის ყველაზე საოცარი რელიგიური ძალა აღიმართა. ძალა, რომელიც პირამიდებს აგებდა, ათასობით კერპს სცემდა თაყვანს და ნიანგების მუმიფიცირებითაც კი იყო დაკავებული. როგორც ჩანს, კვალს სწორედ აქეთ მივყავართ.
ეგვიპტე, როგორც სიწმინდისა და სისუფთავის სამყარო, ანტიკურ ეპოქაში სამაგალითო ქვეყნად ითვლებოდა. ბერძნები აღფრთოვანებულნი იყვნენ ეგვიპტელთა საოცარი მიღწევებით. სხვაგვარად ფიქრობდნენ ებრაელები: მათი აზრით, ეგვიპტური პანთეონი წყვდიადის, ცრურწმენებისა და ჯადოქრობის სიმბოლოთა სამყაროს განსახიერება იყო.
,,ეგვიპტის თვალსაჩინო გამოცდილებას გმობს ბიბლია, როგორც უსაშინლეს ცოდვას” , _ ამბობს ასმანი. საღვთო წერილის მიხედვით, ,,ეს იყო ცთომილებებისა და სიცრუის ნიმუში.”
ეს თემა წითელ ხაზად გასდევს ძველ აღთქმას. ებრაელები ზიზღითა და გაოცებით უყურებდნენ იეროგლიფების ქვეყანას, ვინაიდან ადამიანები თაყვანს სცემდნენ კერპებს. თუმცა ცნობილია ისიც, რომ ძველი ეგვიპტელები შესანიშნავად ერკვეოდნენ მათემატიკაში, ასტრონომიასა და ქირურგიაში.
ჯერ კიდევ აბრაამმა აიღო გეზი ეგვიპტისაკენ. მას იოსები მიჰყვა. იოსები ფარაონის კარისკაციც კი გახდა. ისრაელიანები 430 წლის განმავლობაში იყვნენ გამოკეტილნი ,,მონობის სახლში”. მათ სასიკვდილოდ სცემდნენ და დასცინოდნენ ეგვიპტელები.
მოსემ კი თავისუფლება მოუტანა თავის ხალხს. ბიბლიურ დრამაში სასწაული შემოდის. დგება ჟამი გამოხსნისა. იაჰვე _ ღრუბლის სვეტის სახით _ სინას მთამდე აცილებს თავის ხალხს, სადაც ეცხადება კიდეც მათ. ამას მოსდევს აღთქმული მიწის ამბავი.
მეცნიერები ადრევე მიხვდნენ, რომ უდაბნოში ხეტიალის ისტორია განსაზღვრულ ფსიქოლოგიურ სქემაზეა აგებული: ისრაელიანთა შვილები ეგვიპტის წიაღში აღიზარდნენ. ეგვიპტეში ისინი უხმობდნენ ღვთაებრივ მამას, რომელიც იხსნის და ახალ სამშობლოში წაიყვანს მათ. ის, რომ მათ წითელი ზღვა გადალახეს, დაბადების აქტის ტოლფასია.
ბიბლიაში წარმოდგენილი პირამიდების სახელმწიფო არ ატარებს მხოლოდ პირქუში აჩრდილის სახეს, ამას ემატება ისიც, რომ არქეოლოგებმა, რომლებიც გათხრებს მემფისსა და თებეს შორის აწარმოებენ, გამაოგნებელი აღმოჩენა გააკეთეს: იუდეველებმა ისტორია შეალამაზეს. ერთღმერთიანობის იდეა სინამდვილეში ეგვიპტიდან მოდის.
ფარაონი ეხნატონი, XVIII დინასტიიდან, საიდუმლოებებით მოცული კაცი იყო ეგვიპტის ისტორიაში. მან საუკუნეებით გაუსწრო ებრაელებს. ფარაონმა აღიარა ერთი ღმერთი: ატონი, მზის დისკო, რომელიც თვალისმომჭრელ ელვარებას ასხივებდა.
ეხნატონი ქრ. შ-მდე 1353 წელს ავიდა ტახტზე და თავის საქმესაც იმთავითვე შეუდგა. დელტამდე და ზემო ეგვიპტემდე უწევდნენ ფარაონის მცველები. ისინი შედიოდნენ ტაძრებში და ღმერთების სახელებს კედლებიდან შლიდნენ. ფარაონმა მხოლოდ ჰელიოპოლისი დატოვა ხელუხლებელი. უნდა ვივარაუდოთ, რომ სწორედ აქ ცხოვრობდნენ ამ მოძრაობის სულისჩამდგმელები.
ტრადიციულად, ეგვიპტური ღმერთები ტაძრის ზარდახშებში იყვნენ გამოკეტილები. ყოველი მათგანი 40 - სანტიმეტრიან ოქროს, ვერცხლისა და კეთილშობილი ქვისაგან დამზადებულ ფიგურებს წარმოადგენდა. ქურუმებს ყოველდღიურად საჭმელი მიჰქონდათ მათთვის, აბანავებდნენ რძეში და მოსავდნენ სამოსელით. სამაგიეროდ კერპები სიკვდილის შემდეგ სიმშვიდესა და იმედს ჩუქნიდნენ მათ; ლოცავდნენ და ბედნიერებას პირდებოდნენ.
მათგან განსხვავებით ატონი უხილავი, ნათელი სხივი იყო, სხივი, რომელიც დედამიწას ეფინებოდა. ერეტიკოსმა ფარაონმა უარყო მიცვალებულთა გაპატიოსნების ძველი ტრადიციები. ბალზამირებასა და მუმიფიცირებას აღარავინ იყენებდა. კავშირი იმიერ სამყაროსთან გაწყდა.
ყველაფერი მონოთეიზმის ამ პირველი წინასწარმეტყველის განსაკუთრებულობასა და უჩვეულობაზე მეტყველებს. ეხნატონი, - ამბობს ასმანი, - ,,ისტორიაში მოულოდნელობებით აღსავსე კაცი იყო”.
მაშინ, როდესაც სხვა ღმერთების ტაძრებს ხავსი მოეკიდა, ახალმა მბრძანებელმა ატონისათვის სილამაზის მემორიალი გააკეთებინა. მან თებეში 600 მეტრი სიგანის მოედანი ააგო ასობით სამსხვერპლოთი. ყოველ დილით ატონის მადიდებელი მღვდლები მსხვილფეხა რქოსან საქონელსა და შინაურ ფრინველს კლავდნენ და სამსხვერპლო ხორცს ამომავალ მზეს უწვდიდნენ.
,,შენი სხივები სწვდება მთელ ქვეყანას”, _ ნათქვამია ათონის საგალობელში, -,,შენ მილიონობით ცვლილების მიზეზი ხარ და ერთი ხარ.” აქამდე უცნობი რელიგიური ძალა სიმღერით ადასტურებს, რომ მსოფლიოს ისტორიაში უძველესი და უნივერსალური ღმერთის მორჩილება აქედან იწყება.
რელიეფებზე ეხნატონი ჩამოშვებული მუცლითა და გაბერილი ტუჩებითაა გამოსახული. კეფა გროტესკულად აქვს წაგრძელებული, ქუთუთოები დამძიმებული. მის სტატუებს, რომლებიც არქეოლოგებმა 1920-იანი წლების ბოლოს კარნაკში აღმოაჩინეს, მკერდი თითქმის ქალური, გენიტალური ზონა კი დიფუზიური _ არც ფალოსი და არც ვულვა _ აქვს.
მეფე ავად ხომ არ იყო? ზოგიერთი ფიქრობს, რომ ეხნატონს ჰორმონების დარღვევა ჰქონდა. ანტიკური პერიოდის მკვლევარი იმანუელ ველიკოვსკი თვლის, რომ მას ,,ჰომოსექსუალური მისწრაფებები” ახასიათებდა. თუ ის მხოლოდ ოცნებობდა? მას არა ერთი მისიონერული ომი უწარმოებია მზის სახელით. მმართველობის მეხუთე წელიწადს იგი შორეულ თელ-ელ-ამერნას უდაბნოში გადავიდა, რომლის დატოვებაზეც აღარ უფიქრია.
სწორედ მაშინ დაარსდა ახალი დედაქალქი, რომელსაც ახენ-ატონი (,,ათონის ჰორიზონტი”) უწოდეს. 50 000 სახელმწიფო მოხელე, მსახური, პრინცი და დალაქი გადავიდა ახალ დედაქალაქში საცხოვრებლად. მაშინ, როდესაც ქალაქის საზღვრებს მიღმა ჭირი მძვინვარებდა (მან სირიამდეც უწია), მზის მეტროპოლიაში ცხენებშებმული მორთული ეტლით დადიოდა ეს უცნაური კაცი თავის მშვენიერ მეუღლესთან, ნეფერტიტთან, ერთად.
რელიეფებზე ჩანს, რომ მეფე საყვარელი ადამიანებითაა გარშემორტყმული. ეხნატონს მკლავზე ჩვილი ბავშვი უზის. როგორც ამბობენ, მას ცხრა ქალიშვილი ჰყავდა. არავის სჯერა, რომ აქ ოჯახურ იდილიასთან გვაქვს საქმე. არსებობს მინიშნებები, რომ ეხნატონს სექსუალური კავშირი ჰქონდა არა მხოლოდ უფროს ქალიშვილთან, მერიტატონთან, და ვაჟიშვილთან _ სემენხკარესთან, არამედ საკუთარ დედასთანაც.
ნეფერტიტი ეხნატონის მმართველობის XIII წლის შემდგომ უკვალოდ ქრება. ზოგიერთი მკვლევარი მიიჩნვეს, რომ იგი მოკლეს. აშკარაა, რომ ეს მმართველი ძალადობითა და უკიდურესი თეოკლასტური რადიკალიზმით გამოირჩეოდა. ყველაფერი, რაც ხალხისათვის წმინდა იყო, მან ფეხქვეშ გათელა.
იმ პერიოდის ქვის სტელებზე მრავლად არიან გამოსახულნი ფარაონის ჟანდარმები (,,საშა’უ), რომლებიც გრძელი ჯოხებით იყვნენ შეიარაღებულნი. უბრალო ხალხი კი ამ სტელებზე, ძირითადად, ქედმოხრილ მდგომარეობაშია წარმოდგენილი, რაც, ალბათ, მორჩილების ჟესტია. ან იქნებ, მოქალაქეები ჟანდარმების შოლტებით მიყენებული ტკივილისაგან ღმუიან?!
ფაქტია, რომ სიტყვას, ,,ღმერთები”, ტაბუ დაადეს. ყველას ეკრძალებოდა ამ სიტყვის წარმოთქმა. არსებობდა ერთადერთი ღმერთი ატონი _ უსახო და უხილავი გვირგვინი მზის სინათლისა. ის არ იყო უსულო ქვა. ამიტომ ძნელი იყო მისი უარყოფა. ამარნელი მღვდლები ატონს თაყვანს თავიანთ გულებში სცემდნენ. მათ საკრალურ ნაგებობებს არ ჰქონდა სახურავი. მსხვერპლშეწირვა ღია ცისქვეშ სრულდებოდა.
მმართველობის XVII წლის თავზე გარდაიცვალა ეგვიპტელი გურუ, რასაც ადასტურებს ეხნატონის ერთ-ერთი რელიეფი, რომელზეც წაგრძელებული თავითაა გამოსახული. ეხნატონის გზას დაადგა მისი მემკვიდრე სემენხკარესიც.
როდესაც სემენხკარესი მოკვდა, ტახტზე ავიდა რვა წლის ტუტანხატონი. მოგვიანებით, ამონის მღვდლების ზეწოლით, მას სახელი გადაარქვეს და უწოდეს ტუტანხამონი. მის აკლდამაში ნაპოვნ განძში განსაკუთრებით საინტერესოა სამეფო ტახტი, რომლის საზურგეზეც ატონის სხივებით გაბრწყინებული ყრმა ტუტანხამონია გამოსახული. მაგრამ შემდეგ უკვე გენერალმა პუტჩი მოაწყო და დრო უკან დაბრუნდა. აღდგა ღმერთების დემოკრატიული სტატუს - კვო. სტელაზე ვკითხულობთ: ,,ქვეყანამ ავადმყოფობა გადაიტანა”.
ეხნატონი კანონგარეშედ გამოაცხადეს, მისი სახელი ამოშალეს ფარაონთა სათვალავიდან. ისე ჩანდა, თითქოს ეგვიპტემ მონოთეიზმის საშინელ სიზმარს დააღწია თავი და გამოფხიზლდა.
ასი წლის უკან არქეოლოგებმა ერეტიკოსი მეფის პირველ ნაკვალევს მიაგნეს. მაშინ ისინი ცდილობდნენ, დაედგინათ კავშირი ფარაონსა და ბიბლიურ მოსეს შორის. შედეგიც სახეზეა: ,,მათ საერთო ჰქონდათ ის, რომ ჭეშმარიტებასა და სიცრუეს შორის განსხვავება განკვეთისა და დევნის საგნად აქციეს”, _ ამბობს ჟან ასმანი.
რა უნდა აკავშირებდეს ეგვიპტელ გურუსა და მოსეს ერთმანეთთან? ნუთუ მართლა არსებობს საიდუმლო გზა ნილოსსა და იერუსალიმს შორის?
ჯერ კიდევ გენიალურ ამერიკელ ეგვიპტოლოგს, ჯეიმს ბრესტედს, რომელიც 1884 წელს სადოქტორო ხარისხს ბერლინში იცავდა, ამ საკითხთან დაკავშირებით თავისი მოკრძალებული აზრი ჰქონდა. ის ფიქრობდა, რომ ებრაელებმა როგორღაც გაიგეს მზის რელიგიის შესახებ. ამ აზრს ეთანხმებოდა გერმანელი ისტორიკოსი ედუარდ მაიერიც.
ეს საკითხი უფრო სერიოზულად დაამუშავა ზიგმუნდ ფროიდმა. 1937 წელს, როდესაც გერმანიაში ანტისემიტიზმი ბობოქრობდა, კიბოთი დაავადებულმა ფსიქოანალიზის მამამ თავისი უკანასკნელი ნაშრომი _ ,,კაცი მოსე და მონოთეისტური რელიგია” _ დაასრულა.
წიგნში ის გამოთქვამს აზრს, რომ მოსე სინამდვილეში ათონის მღვდელი იყო ჰელიოპოლისიდან. ეხნატონის რელიგიური პროექტის ჩავარდნის შემდეგ მოსე ებრაელი მონების ჯგუფმა აირჩია, რათა მას, ასე ვთქვათ, გაეგრძელებინა ეს საქმე, ოღონდ, უფრო მცირე მასშტაბებით.
ფროიდის ეჭვებს აღძრავს სახელი მოსე (,,მოსე” ეგვიპტური სიტყვაა და ბავშვს ნიშნავს) და, უპირველეს ყოვლისა, მოსეს მდინარეში პოვნის ლეგენდა. ბიბლიაში წერია, რომ მოსე ებრაელი მონის ნაშობი იყო. დედამ თავისი ჩვილი ჭილის კალათაში ჩასვა და მდინარე ნილოსს გაატანა. ბავშვი შემთხვევით ფარაონის ქალიშვილმა იპოვა და სასახლეში წაიყვანა. მოსე ფარაონის კარზე გაზარდეს.
ფროიდი ფიქრობს, რომ მოსე ეგვიპტელი იყო. ხმები მოსეს მდინარეში ჩასმის თაობაზე იყო ებრაელების ფანდი, რათა უცხოები ებრაელებად გაესაღებინათ და ისინი ებრაელთა ,,ერის წარმოშობის მითოსში” მამოძრავებელ ძალად წარმოესახათ.
ფსიქოლოგიის დამფუძნებლისაგან ეს საკმაოდ გონივრული დასკვნა გახლდათ. მან ისიც იცოდა, რომ ამ ისტორიას გაგრძელებაც ჰქონდა: ნახევრად წარმართ ებრაელებს მოსეს მკაცრმა კანონებმა საყრდენი გამოაცალა. ასე რომ, მათ მოსე მოკლეს.
უფრო ადრე, 1912 წელს, გამოვიდა ფროიდის ნაშრომი ,,ტოტემი და ტაბუ”, სადაც ფსიქოანალიტიკოსმა მამისა და ვაჟიშვილის კონფლიქტი რელიგიური ქცევის წყაროდ გამოაცხადა. მისი მოდელი ასეთია: ,,უძველეს ტომებში” დომინირებდა ყველაზე ძლიერი მამაკაცი, რომელიც პრეტენზიას აცხადებდა ყველა ქალზე. თავისი აბსოლუტური ძალაუფლებიდან გამომდინარე, იგი თავისი ვაჟებისა და ძმებისაგან უსიტყვო მორჩილებას მოითხოვდა. ვინც ამ მოთხოვნას არ შეასრულებდა, მას კასტრაცია ემუქრებოდა.
ამ დესპოტების წინააღმდეგ ერთიანდებოდნენ დანარჩენი მამაკაცები. ისინი კლავდნენ თავიანთ ბელადს და ბელადის ძლიერების მისაღებად ,,ტოტემური ტრაპეზობისას” მის სხეულს ჭამდნენ.
ამის შემდეგ მკვლელები განიცდიდნენ დანაშაულის გრძნობასა და სინანულს ტომის დამცველის სიკვდილის გამო. ძველმა მამამთავარმა ქვეცნობიერში დაიმკვიდრა ადგილი. იგი ,,ტოტემურ ცხოველად” იქცა, რომელსაც შემდეგ თაყვანს სცემდნენ, როგორც კულტს. ასეთი იყო კაცობრიობის პირველი რელიგიური სისტემა.
ფროიდის აზრით, სწორედ ეს წინარეისტორიული ტირანი გამოვიდა ასე მოულოდნელად ისტორიის ავანსცენაზე ატონის კულტის ეპოქაში _ ამჯერად ის ზეცაში აიჭრა. იაჰვეც ტირანივით იქცევა. სწორედ ამიტომ მოკლა ხალხმა თავისი პირველი წინასწარმეტყველი. ამან დანაშაულის პირველყოფილი კომპლექსიც გააღვიძა.
რაოდენ საინტერესოც არ უნდა იყოს ეს თეზა, ის ვერ იქნება ბოლომდე სწორი... ებრაული ტომის არსებობის დამადასტურებელი არანაირი ნივთმტკიცება არ მოეპოვება თანამედროვე არქეოლოგიას.
ფაქტია, რომ დაახლოებით ქრ. შ-მდე 1250 წელს სინას მთა ძირითადად ველური მომთაბარეებით (,,ჰაპირუ”) იყო დასახლებული. სამხრეთ პალესტინაშიც მომთაბარეები ცხოვრობდნენ. ისინი მეცხოველეობას მისდევდნენ და, როგორც ჩანს, ამ ადგილას დიდხანს სახლობდნენ. ებრაული ეთნოსი მაშინ არ არსებობდა. არსებობდა მხოლოდ ჩანასახი.
პირველ ებრაულ დასახლებას ვხვდებით ქრ. შ-მდე 1000 წელს ქანაანში. ებრაელთა ქოხებს პატარა საკურთხეველი ჰქონდა. ეს იყო სამსხვერპლო ადგილი წინაპრებისა და ოჯახის მფარველი სულებისათვის. მთებში ინახებოდა ადგილობრივი ტომის სიწმინდეები. ბიბლიის თანახმად, ქანაანში ჯერ კიდევ ქრ. შ-მდე VIII საუკუნეში ,,მაღალ ბორცვებზე და ყველა ამწვანებული ხის ქვეშ” წმინდა ცეცხლი გიზგიზებდა. დიდი მოსე _ ასე მოიხსენიებენ მოსეს ბიბლიის ავტორები. პოლითეისტური თვალსაზრისით კი ეს ეპითეტი არ შეესაბამება მას. მოსემ, როგორც კი ჩამოვიდა სინას მთიდან, ხალხს აცნობა პირველი მცნება უფლისა: ,,მე ვარ უფალი, ღმერთი შენი”.
ბიბლიის მიხედვით, შუაგულ უდაბნოში მოსე იძლევა მითითებებს, თუ როგორ უნდა ყოფილიყო მომთაბარეთა კარვები მოწყობილი. ხალხს უნდა გაეკეთებინა სარიტუალო ჭურჭელი წმინდა ოქროსაგან, ტაბლა საწინაშეო პურისათვის, ოქროს სასანთლეები და გვირგვინი.
არსებობს ასეთი აზრი: სინამდვილეში ბიბლიის ავტორები მოსეს მეორე წიგნში იერუსალიმის ტაძრის დეკორაციას აღწერენ, თუ როგორ გამოიყურებოდა ის აღდგენის შემდეგ (ქრ. შ-მდე 516 წ). იმისათვის, რომ ახალ სამყაროს ღირსება შემატებოდა, გამყალბებლებმა ისე გააკეთეს, რომ თითქოს მთელი ეს აღჭურვილობა ჯერ კიდევ უდაბნოში მოსეს ხეტიალის დროს ჰქონდა ებრაელ ხალხს.
ყოველივე ეს მიუთითებს იმაზე, რომ იაჰვეს მღვდლები მოსეს ფიგურას იყენებდნენ როგორც წნეხს, რათა განეხორციელებინათ თავიანთი საკულტო გეგმები. სასულიერო პირები მუცელმოგვობდნენ.
მემფის-იერუსალიმის გზაზე არის რაღაც სიმართლის ნაკვალევი. თანამედროვე არქეოლოგებს სჯერათ, რომ მონოთეიზმის შემოქმედ ეხნატონსა და მის ლეგენდარულ შთამომავალ მოსეს შორის კავშირი არსებობდა. ის, რომ ოდესღაც ეგვიპტური მზის სხივები აღმოსავლეთ უდაბნომდეც აღწევდა, სხვათა შორის ებრაელმა არქეოლოგებმაც დაადასტურეს. ,,ახალ იმპერიაში” (ქრ. შ-მდე 1550-1070წწ.) ფარაონებმა მთელი ლევანტე (ხმელთაშუა ზღვის აუზის ქვეყნები) დაიპყრეს და კოლონიად აქციეს. მათი სამხედრო გზები კი პალესტინაზე გადიოდა.
მერენპტაჰის სტელაზე (ქრ. შ-მდე 1207 წ.) პირველადაა ნახსენები ,,ისრაელი”. ეგვიპტელებს ეს მხარე დაპყრობილი ჰქონიათ. შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ სემიტებს ეგვიპტელები მაღაროებში ამუშავებდნენ.
პალესტინელი მწყემსები და ბედუინები _ რელიეფზე ისინი თხის წვერით არიან გამოსახულნი _ იმპერიის სულიერ ცხოვრებაშიც მონაწილეობდნენ. ეგვიპტე, უდიდესი ცივილიზაციის ქვეყანა, ყოველგვარი სიბრძნის წყარო იყო.
როგორც ჩანს, დამონებულმა აზიელმა მომთაბარეებმა ალღო აუღეს ეხნატონის რელიგიას. ატონის მზის საგალობელი ძალიან ჰგავს 104-ე ფსალმუნს, რომელიც ძველი აღთქმის ულამაზესი საგალობელია. ინფორმაციას, როგორც ჩანს, ეგვიპტური სამხედრო ყაზარმები ავრცელებდნენ. ისინი ახლოს იყვნენ პალესტინაში მთავართა ოჯახებთან.
არსებობს უფრო ფართო კავშირი, რომელსაც ისტორიის სიღრმეებში ჩავყავართ. ქრ. შ-მდე XVII საუკუნეში ეგვიპტეში ძალაუფლება აღმოსავლური წარმომავლობის უცხოელმა ხალხმა, ჰიქსოსებმა, იგდეს ხელთ. ისინი იყვნენ პირველი ებრაელები. ძველი იეროგლიფური ტექსტები მოგვითხრობენ, რომ უცხოელები ქალაქებს წვავდნენ, სიწმინდეებს ანადგურებდნენ და ხალხს სასტიკად ექცეოდნენ. მათ ააგეს ციხე-ქალაქი ავარისი და ფორფოსტად აქციეს ის.
თანამედროვე არქეოლოგიამ დაადასტურა, რომ ავარისი ნილოსის დელტის აღმოსავლეთ სანაპიროზე იყო გაშენებული. ვენელი მანფრედ ბიტაკი კარგა ხანია აწარმოებს არქეოლოგიურ სამუშაოებს ქალაქის ნანგრევებში. შედეგი ასეთია: ჰიქსოსები 108 წლის განმავლობაში ინარჩუნებდნენ ძალაუფლებას ეგვიპტეში. მათ ერთ-ერთ მეფეს კი ია კობერი ერქვა. ეს სახელი ეჭვს იწვევს, ვინაიდან ძალიან ჰგავს ბიბლიური მამამთავრის, იაკობის, სახელს. დაახლოებით ქრ. შ-მდე 1550 წელს მოხდა სამხედრო გადატრიალება. ფარაონებმა ძალაუფლება დაიბრუნეს და დაუპატიჟებელი სტუმრები კვლავ უდაბნოში გარეკეს.
მაკიევსკი ფიქრობს, რომ ,,პალესტინაში გაძევებულ ტომებს ეგვიპტეში გატარებული საუკუნეები არ უნდა დავიწყნოდათ”. მკვლევარის ვარაუდი ასეთია: ხამუდი, რომელიც ჰიკსოსთა უკანასკნელი ლიდერი და, ძველი ხელნაწერების მიხედვით, იერუსალიმის დამფუძნებელია, ამ ლეგენდის მთავარი გმირი უნდა იყოს.
მოვლენები ამ საკითხთან დაკავშირებით გაყალბებულია:
• ჰიქსოსები მოვიდნენ, როგორც დამპყრობლები;
• მათი მეფობით ეგვიპტეში ბრწყინვალე პერიოდი დაწყო;
• ბოლოს ჰიქსოსების ეპოქა ცუდად დასრულდა;
თორაში კი სულ სხვაგვარი რამ წერია. ებრაელები ეგვიპტეში შემოიყვანეს, როგორც მონები. მონობაში ცხოვრობდნენ მანამ, სანამ მოსემ არ გამოიყვანა ისინი ეგვიპტიდან.
მსგავსი ფალსიფიკაციები თქმულებებითა და ლეგენდებით დაინტერესებული მკვლევარებისათვის კარგად არის ცნობილი. ისინი ასეთ დროს ,,ნარატიულ ინვერსიაზე” საუბრობენ: იტორია გადაკეთებულია ისე, რომ დასაწყისში თხრობა შესანიშნავი ამბებით იწყება, მაგრამ შემდეგ უკვე საქმე სამარცხვინო დასასრულამდე მიდის. მაკიევსკი ფიქრობს, რომ ,,ეროვნული წყენა” ,,ხალხის ფსიქოლოგიური სისტემის ყველაზე მტკივნეული კვანძია”. ასე რომ, ეს ამბავი ებრაელი ერის ფორმირების პროცესში, ქრ.შ-მდე IX-VIII საუკუნეებში, იქნა დამუშავებული. ებრაელებმა დიდების უძველესი მითოსი შექმნეს.
ვინ იყო მოსე? არსებობდა იგი საერთოდ? ყალბი წარმოდგენები, რომელიც ბიბლიას უდევს საფუძვლად, გვაძლევს სიმართლის დადგენის საშუალებას?
მიუხედავად ამისა, ქრ. შ-დე IV-III საუკუნეებში მოსეს ამბავი პალესტინის გარდა ძველ რომში, ალექსანდრიასა და ელინისტურ ეგვიპტეშიც იყო გავრცელებული. რელიგიური ლიდერები ყვებიან მოსეს შესახებ. ძველი ეპოქის რვა ავტორი მოიხსენიებს მას.
ამ ცნობებში მოსე საშინელი ფორმითაა წარმოდგენილი. ის კეთროვანთა მეთაური იყო. ყველაზე შემზარავ ისტორიას ეგვიპტელი მღვდელი და ისტორიკოსი მანეტო (ქრ. შ-მდე 280 წ.) ყვება. იგი აღწერს იმ საშინელ პერიოდს, რომელსაც მას 1000 წელი აშორებდა.
იმ დროს, - გვიამბობს ავტორი, - ქვეყნიდან 80 000 კეთროვანი გადაიყვანეს აღმოსავლეთ უდაბნოში და იძულებით სამუშაოებზე გაამწესეს. ფარაონმა მათ ნება დართო, ავარისში კეთროვანთა კოლონია დაეარსებინათ. კეთროვანებმა მეთაურად აირჩიეს მღვდელი ჰელიოპოლისიდან (ატონის კულტის ცენტრი). მისი სახელი იყო მოსე.
მოსემ აკრძალა ძველი ღმერთები. ისინი კლავდნენ ეგვიპტელთა წმინდა ცხოველებს. ბოლოს მოსემ ავარისი გაამაგრა და დახმარება გაუწია ჰიქსოსებს, რომლებთან ერთადაც ხელში აიღო ძალაუფლება ეგვიპტეში. ეს იყო საშინელი პერიოდი. მან საწმიდარნი სატრაპეზოებად აქცია. წმინდა ცხოველები შამფურებზე წამოაგო და ტაძრები შემუსრა.
ასმანისათვის ეს შემთხვევა სრულიად გასაგებია. ისტორია ძველი ,,ოცნების” ირგვლივ ტრიალებს. მასში ეხნატონისა და ჰიქსოსების პერიოდის დანაშაულთა და ცოდვათა ხსოვნაა აღბეჭდილი. იმ დროს კეთრი კულტისათვის უწმიდური იყო. მოვლენათა ეპიცენტრში სწორედ მოსე დგას.
ასმანი ფიქრობს, რომ ეს მხოლოდ და მხოლოდ ,,მეხსიერების ნაკვალევია”. ვინაიდან არც წერილობითი წყაროები და არც მეფეთა ოფიციალური სია არ შეიცავდა ინფორმაციას ეხნატონის შესახებ, ეგვიპტელებმა კანონგარეშედ გამოცხადებულ და გაძევებულ ერეტიკოს ფარაონს ზოგადი სახელი ,,მოსე” უწოდეს და ხაზი გაუსვეს მის ბოროტ და საშინელ ხასიათს.
უფრო შორს წავიდა კანადელი ეგვიპტოლოგი რონალდ რედფორდი. მან მოსეს შესახებ მანეტოს თქმულების დეტალები პირდაპირ დაუკავშირა ეხნატონის ცხოვრებას. ცნობილია, რომ ეგვიპტელმა ატონის გურუმ აღმოსავლეთ უდაბნოში მონებისათვის საკონცენტრაციო ბანაკი გამართა. მანეტოს თანახმად, მოსე 13 წელი ინარჩუნებდა ძალაუფლებას ეგვიპტეში. ზუსტად ამ ხნის განმავლობაში მართავდა ქვეყანას ეხნატონიც, რომელიც ამარნაში იჯდა.
ყოველივე ეს ადასტურებს იმას, რომ გაძევებული და მივიწყებული ერეტიკოსი დიდხანს დარჩა ეგვიპტელთა კოლექტიურ მეხსიერებაში, ოღონდ მოსეს სახით. ხალხმა ამარნას პერიოდის მოვლენები, რომელიც სინამდვილეს შესაბამებოდა, შიშისა და უწმიდურების უსიამოვნო მოგონებებს დაუკავშირა. ეხნატონი მკრეხელობის სიმბოლოდ გადაიქცა.
ძველი ებრაელები კი თანაუგრძნობდნენ მზის რევოლუციას. მათ მიაჩნდათ, რომ ეხნატონი ჭკვიანი კაცი იყო. მათ ეხნატონის/მოსეს ეგვიპტური ლეგენდა იდეალად აქციეს და მისი ფიგურა საკუთარი რელიგიური მიზნებისათვის გამოიყენეს.
იმას, რომ სინას ამბავი ძირითადად პროპაგანდასა და სიყალბეს ეფუძნება, ძველი აღთქმის სპეციალისტებმაც აღიარეს. მათ იციან, რომ გზა მონოთეიზმამდე არ იყო სწორხაზოვანი, რასაც ბიბლიის ავტორები დაჟინებით გვიმტკიცებენ.
როგორც არქეოლოგიური აღმოჩენები გვიჩვენებენ, დაახლოებით ქრ. შ-მდე 900 წელს, ებრაელები ტოტემიზმის ტყვეობაში იმყოფებიან. ისინი აღმერთებდნენ იაჰვეს, როგორც ამინდისა და ნაყოფიერების ღმერთს, რომლის სექსუალური გამოსახულება ეტაპობრივად გააქრეს.
ნამდვილი ისტორიული მოვლენებისადმი ვერაგული დამოკიდებულების ნაკვალევს თავად ბიბლიაშიც ვპოულობთ, რომელიც დასავლეთ სემიტური ხალხების ურიცხვი ლეგენდების ნაზავითაა გაჯერებული.
მაგალითად, მოსე ცეცხლოვან მთაზე უფალთან პირისპირ შეხვედრის შემდეგ ისეთ ბრწყინვალებას აფრქვევს, რომ ხალხი მას თვალს ვერ უსწორებს. ის ღვთაებრივი შარავანდედითაა მოსილი. ამიტომ მოსე იძულებულია, სახე საბურველით დაიფაროს. მკვლევარი რაიკი განმარტავს, რომ ეს არის ,,გადმონაშთი” იმ რიტუალისა, რომლის შესრულების დროსაც შამანები ტოტემი ცხოველის ტყავით იმოსებოდნენ.
საბოლოო ჯამში, ებრაელებმა ყოვლისშემძლე და უხილავი ღმერთი შექმნეს. დაახლოებით ქრ. შ-მდე 530 წელს წინასწარმეტყველმა ესაიამ ბაბილონის ტაძრის ზღურბლთან უფლის სიტყვა ასე ჩამოაყალიბა: ,,ჩემამდე არ გამოსახულა ღმერთი და ჩემს შემდეგაც არ იქნება”.
მონოთეიზმი საბოლოოდ გაცხადდა.
ესაია უცხო ხალხით იყო გარემოცული, მიტოვებული და ეული. იმ დროს დევნილობაში მყოფი ებრაელი ხალხი გაქრობის საფრთხის წინაშე იდგა. მოსეს მეხუთე წიგნის მთავარი თემაც სწორედ დავიწყების შიშია. ეს გაფრთხილება მწვავედ ახსენებს თავს მსმენელს. დავიწყება ასიმილაციას, ხალხის წეს-ჩვეულებებისა და იმ წარმოსახვითი ქვეყნის დაკარგვას ნიშნავდა, რომელიც ებრაელებს სამშობლოდ მიაჩნდათ და სადაც ისინი უნდა დაბრუნებულიყვნენ.
ასე რომ, დევნილი ებრაელები გარემომცველ სამყაროს მკვეთრად გაემიჯნენ. მათ სურდათ, რომ სხვებისაგან რაიმე ნიშნით ყოფილიყვნენ გამორჩეულნი. სწორედ ამ დროს შემოიღეს ებრაელებმა შაბათის შენახვა, მოწმინდარობა და ღმერთის სახელის ხსენების აკრძალვა.
ისრაელი უფლის დროშის ქვეშ გაერთიანდა. ეგვიპტის ,,მონობის სახლის” იდეაც სწორად იყო დანახული. მღვდლების დევიზი ასე ჟღერდა: ასწიეთ თავი მაღლა! ჩვენ ერთხელ უკვე ვიყავით რთულ მდგომარეობაში, მაგრამ ამჯერად ვიპოვეთ სამშობლო და დავიბრუნეთ ძველი დიდება.
ქრ. შ-მდე 516 წელს ებრაელებს სამშობლოში დაბრუნების პერსპექტივა გაუჩნდათ. სპარსეთის იმპერიის სულგრძელმა მბრძანებელმა კიროსმა დევნილებს იერუსალიმში დაბრუნების უფლება მისცა. ასე რომ, იაჰვეს ხალხმაც არ დააყოვნა. ებრაელები შევიდნენ იუდეაში, რომელიც სპარსეთის პროვინცია იყო, და ჭეშმარიტი რწმენის შესახებ თავიანთი წარმოდგენების განხორციელებას შეუდგნენ.
ეს იყო ებრაელთა მშობლიური რელიგია, რომელიც შიშისა და ძალადობის ნიშნებს მრავლად ატარებს.
ასე რომ, ებრაელებმა სისხლიანი პიესა სცენაზე გადმოიტანეს და ეს წარმოდგენა დღემდე გრძელდება. ჩვილი ბავშვების წინდაცვეთა უფალთან კავშირის სიმბოლოდ იქცა: ,,და გააკეთა იესომ ქვისაგან დანა და წინა დაუცვითა ისრაელიანებს”, _ მოგვითხრობს ბიბლია. მხოლოდ ამის შემდგომ ეძლევათ მათ აღთქმულ ქვეყანაში შესვლის უფლება. სწორედ ადამიანის სხეულზე აღბეჭდილმა ამ ნიშანმა გახადა შეუქცევადი იაჰვესთან ,,ქორწინება”.
ფარაონმა ეხნატონმა სულ რაღაც 17 წელი გაძლო. მისი იდეის გამგრძელებლები კი დამხობისა და ერეტიკოსის სახელისაგან დაზღვეულნი აღმოჩნდნენ. მათ მხოლოდ ფარაონის გამოცდილება სჭირდებოდათ, რათა განეჭვრიტათ, თუ როგორ დასჯიდა უფალი მოღალატეებს.
ებრაელებმა მოიფიქრეს ბოლო ფანდი და საქმეც ბოლომდე მიიყვანეს. ,,მოსემ (=ეგვიპტურად ბავშვი) საფუძველი დაუდო ბიბლიურ რელიგიას, მონოთეიზმს, და მისი ლეგიტიმურობის განსახიერებად იქცა, რათა ებრაულ კულტურას, მონოთეისტური რელიგიის შემოქმედის პირველშობილის უფლება გარანტირებული ჰქონოდა”, - ვარაუდობს მაკიევსკი.
ზუსტად ასეთი რაღაც ხდება დღესაც: 2500 წლის შემდეგ ახლო აღმოსავლეთი ისევ დენთის კასრს გავს. ,,სულიერ-კულტურული” სივრცე, სადაც აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ქვეყნები ,,ჭეშმარიტ და მცდარ რელიგიებს შორის მოზაიკური განსხვავების” (ასმანი) დადგენის დღიდან თანაარსებობს, სრულიად გაუმართლებელი მტრობის ასპარეზია.
თეოლოგების უმრავლესობა ამ საკითხს სხვაგვარად უყურებს. ,,ასმანმა შეგვანჯღრია”, - ამბობს ბავარიელი თეოლოგი ლუკას ბორმანი. ბორმანი ეთანხმება იმ აზრს, რომ ბიბლია ,,გამოხატვის ფორმებში რადიკალიზმს” ამკვიდრებს. ,,მაგრამ ეს ფაქტი ხსნის იმას, რომ წმინდა წერილები უძალო ებრაული ელიტის მიერ იქნა დაწერილი.”
ბორმანის აზრით, სწორედ უძალობამ და განცდილმა სიდუხჭირემ აქცია ებრაელი ხალხი ტრადიციების დიდ დამცველად. ეს ხალხი სანიმუშოა ნებისმიერი ადამიანისათვის, ვინაიდან მათ ჩაგვრისა და მონობის წინააღმდეგ ხმა აღიმაღლეს და მშვიდობისადმი ზოგადსაკაცობრიო სწრაფვა გამოამჟღავნეს.
ამას არც ასმანი უარყოფს. იგი სხვებზე არა ნაკლებ იცნობს ებრაული კულტურის მიღწევებს.
ასმანი თავის ბოლო ნაშრომში წერს, რომ აქცენტი კეთდება არა ადამიანების მიერ დაშვებულ რაიმე კონკრეტულ შეცდომებზე, არამედ ადამიანის ,,ფუნდამენტურ ეგზისტენციალურ ცდომილებაზე, წარმავლობასა და უფლისაგან დაშორებაზე”. აქედან გამომდინარე, ,,სინანულის”, მონანიებისა და მოქცევისაკენ მოწოდება ,,განვლილ ცხოვრებაში ჩადენილი დანაშაულის განცდითაა” განპირობებული.
სინანული და მოქცევა წმინდა წერილის უმთავრესი მოთხოვნაა. ამ აზრს გარკვევით გამოხატავს 50-ე ფსალმუნი: ,,შესაწირავი ღმერთისა _ სული მოდრეკილი. მოდრეკილისა და მორჩილის გული არ დაამცირო ღმერთო”.

თენგიზ დალალიშვილის თარგმანი