ჰანს კიუნგიმეფეებისა და კაბინეტების ომი საფრანგეთის რევოლუციის შემდეგ წარსულს ჩაბარდა, მაგრამ სამაგიეროდ ერებს შორის გადაინაცვლა, ხოლო პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ იდეოლოგიური ხასიათი შეიძინა. როგორც დღეს გვარწმუნებენ, ჩვენ ამჯერად ცივილიზაციათა შეჯახების საუკუნეში ვცხოვრობთ (რაც ასევე ეპოქალური ცვლილების ნიშანია). ცივილიზაციები კი, თავის მხრივ, რელიგიური სულისკვეთებით არიან გამსჭვალულნი. მესამე ათასწლეულის მიჯნაზე რელიგიები ერთის მხრივ მსოფლიო ეთოსის წარმოქმნას უწყობენ ხელს, ხოლო მეორეს მხრივ, მსოფლიო მშვიდობას უქმნიან სერიოზულ დაბრკოლებებს. ეს მოსაზრებები ვრცელდება იმ კონფლიქტებზე, რომელთაც რელიგიური ხასიათი აქვს და საუკუნეებს ითვლის: სამოქალაქო ომი კათოლიკებსა და პროტესტანტებს შორის ჩრდილოეთ ირლანდიაში, სამოქალაქო ომი ყოფილ იუგოსლავიაში, შეტაკებები ფილიპინებში მუსლიმებსა და ქრისტიანებს შორის და ბოლოს, ახლო აღმოსავლეთის კონფლიქტი, რომლის დროსაც ისრაელსა და არაბებს შორის, ებრაელებსა და მუსლიმებს შორის ომის ხუთ შემთხვევას ჰქონდა ადგილი. ამ წყებას შეიძლება მივაკუთვნოთ ასევე: მოძალადე ავტორიტარული რეჟიმების აღზევება ირანში, სუდანსა და ავღანეთში; ასევე ურიცხვი ტერორისტული აქტები ახლო აღმოსავლეთში, ევროპასა და ამერიკის შერთებულ შტატებში, შეტაკებები ინდუსებსა და მუსლიმებს შორის ქაშმირსა და ინდოეთში; კონფლიქტი ინდუსებსა და სიკხებს შორის პანჯაბში და ბოლოს, სამოქალაქო ომი ბუდისტებსა და ინდუსებს შორის შრი ლანკაში. როგორც ჩანს, საკმარისი და მეტად შთამბეჭდავი მაგალითები არსებობს იმის დასამტკიცებლად, თუ როგორ ხდება რელიგია სიძულვილისა და მტრობის მიზეზი, თუ როგორ უბიძგებს ადამიანებს ომისაკენ და ახდენს ამ უკანასკნელის ლეგიტიმაციას. იქნებ, ყოველივე ეს მხოლოდ და მხოლოდ მრავალფეროვანი შესავალია კაცობრიობის ისტორიის ახალი ტრაგედიისა, რომელსაც ცივილიზაციათა შეჯახება ჰქვია?
ცივილიზაციათა შეჯახება თუ მშვიდობა ცივილიზაციებს შორის?
ა. მსოფლიო პოლიტიკური კონფლიქტების სიღრმისეული ანალიზი1994 წლის 26 მაისს, ნიუ იორკში მე განვაახლე საუბარი ,,გლობალური ეთიკის” თაობაზე. მაშინ დავუპირისპირდი ჰარვარდის უნივერსიტეტის სტრატეგიული კვლევების ინსტიტუტის დირექტორის, სამუელ პ. ჰანთინგტონის მოსაზრებას, რომელიც მის ერთ-ერთ თვალსაჩინო ესეში _ ,,ცივილიზაციათა შეჯახება?” _ არის წარმოდგენილი. მისი ჰიპოთეზა მდგომარეობს შემდეგში: კაცობრიობის ისტორიის ახალ ეპოქაში ომები, უწინარეს ყოვლისა, რელიგიებით გამსჭვალულ ცივილიზაციებს შორის მოხდება. სამომავლოდ, პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და სამხედრო კონფლიქტებს ისლამურ თუ კონფუციანურ-აზიურ ცივილიზაციასა და დასავლეთს შორის ექნება ადგილი: ,,მომავალი მსოფლიო ომი, თუ ის მოხდება, იქნება ცივილიზაციებს შორის ომი.” არის თუ არა სწორი ჩემს მოხსენებაში ამერიკული მხარის მიმართ გამოთქმული ეჭვები, ცდილობდა თუ არა პენტაგონის სტაჟიანი მრჩეველი, ჰანთინგტონი, (ის ხომ რელიგიებს პოზიტიურად თითქმის არასოდეს უყურებდა, მაგრამ, ამავე დროს, პასუხისმგებელია იმ შეცდომებისათვის, რომელიც ვიეტნამში იქნა დაშვებული) ახალი თეორიის შექმნას დამატებითი შეიარაღების ამოცანის გადასაწყვეტად, ამის შეფასება მე არ შემიძლია, მაგრამ თუ მისი ახლებური აზროვნების მოდელს მსოფლიოს მრავალფეროვან რუქას მოვარგებთ, ფრიად დამაფიქრებელი გახდება. სხვათა შორის ამ მოდელმა ცივი ომისათვის დამახასიათებელი აზროვნება უნდა შეცვალოს. ჰანთინგტონის ესეს სათაური, თავდაპირველად, აქტუალურ კითხვას წარმოადგენდა. ამჯერად კი სქელტანიანი წიგნის სახით გამოდის, რომლის სათაურსაც კითხვის ნიშანი თან აღარ ახლავს და მკვიდრდება აზრი, რომ თითქოს ეს თეორია საბოლოოდაა დამტკიცებული.კარგი იქნება თუ ნაშრომის პრობლემატიკას მოკლედ გადავავლებთ თვალს:
• სამომავლოდ, ჩამოყალიბდება სხვადასხვა გაერთიანებები: შვიდი თუ რვა ,,ცივილიზაცია” (არნოლდ ტოინბის კულტურული წრის თეორია), როგორც მონოლითური სიდიდეები, ერთმანეთს გაემიჯნებიან. თითქოს ისინი აქამდე ერთმანეთს ფარავდნენ და თითქოს ამერიკისა და ევროპის დიდი ქალაქები ერთმანეთთან ბრძოლებით იყვნენ დაკავებულნი. ამ თეორიის მიხედვით, საბჭოთა კავშირის დანგრევის შემდეგ ვინ იქნება დასავლეთის ,,ბუნებრივი” მტერი: ისამური სამყარო და ჩინეთი?
• განსაზღვრული ცივილიზაციები (ისლამური, ინდუისტური, კონფუციანური, სლავურ-ორთოდოქსული), სავარაუდოდ, რელიგიებით იქნებიან გამსჭვალულნი. ეს ჰიპოთეზე ყველა შემთხვევაში არ არის სწორი. მაგალითად, დასავლურ და იაპონურ ცივილიზაციებზე ის არ ვრცელდება. გარდა ამისა, წინააღმდეგობა ხშირად თვით ისლამურ სამყაროში უფრო საგრძნობია, ვიდრე ისლამურ სამყაროსა და დასავლეთს შორის. თავად ცივილიზაციებს შიგნითაც ომის არა ერთ შემთხვევას ჰქონია ადგილი. შეგვიძლია გავიხსენოთ ერაყ-ირანი, ერაყ-ქუვეითი, სომალი და რუანდა.
• ადგილი აქვს საერთო საფუძვლების უგულებელყოფას: ქრისტიანულ სამყაროში ერთმანეთს ემიჯნება აღმოსავლურ-ორთოდოქსული დასავლურ-კათოლიკურს, ხოლო დასავლურ-ჩრდილოამერიკული ლათინურ-ამერიკულს და, შესაბამისად, ყალიბდება კულტურათა წინააღმდეგობა ისე, რომ ყურადღებას არ აქცევენ საერთო ფუნდამენტს _ საუბარი აღარაა ისლამთან ერთიანობაზე. მაშ, რატომ არ განეკუთვნება აღმოსავლეთ ევროპა და ლათინური ამერიკა, ავსტრალიისა და ისრაელის მსგავსად, დასავლეთს? როდესაც თეოლოგი ამტკიცებს, რომ მსოფლიო პოლიტიკისა და მსოფლიო მშვიდობისათვის რელიგიების გათვალისწინება მიზანშეწონილია, გასაკვირი არაფერია, მაგრამ არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ჰანთინგტონი ,,რეალიზმის” სკოლის თვალსაჩინო წარმომადგენელი გახლავთ. მიუხედავად ამისა ის, ზერელე პოლიტიკოსებისა და პოლიტოლოგებისაგან განსხვავებით, სერიოზულად უყურებს მსოფლიო პოლიტიკური კონფლიქტების ფსიქოლოგიურ განზომილებას და, შესაბამისად, ყურადღებას მსოფლიო პოლიტიკაში რელიგიების ფუნდამენტურ როლზე ამახვილებს: ,,თანამედროვე სამყაროში მთავარი მამოძრავებელი ძალა რელიგიაა, რომელიც ადამიანების მოტივაციასა და მობილიზაციას ახდენს... არც პოლიტიკური იდეოლოგია და არც ეკონომიკური ინტერესები, საბოლოო ჯამში, ადამიანებისათვის არ არის იმდენად მნიშვნელოვანი. რწმენა, ოჯახი და სისხლი არის სწორედ ადამიანთა იდენტობა, რისთვისაც ისინი იბრძვიან და კვდებიან.” დღეს უკვე პოლიტოლოგებიც აღნიშნავენ, რომ მსოფლიო პოლიტიკის მულტიპოლარულობა კულტურულ და რელიგიურ მრავალფეროვნებასაც გულისხმობს. გასაკვირი არაა, რომ ჰენრი კისინჯერი ჰარვარდელ კოლეგას, ჰანთინგტონს, თავის ,,დიპლომატია”-ში მცირე ადგილს არ უთმობს და ღირსეულად მოიხსენიებს მას, მაშინ, როდესაც ჰანთინგტონის განსხვავებული თვალსაზრისი ცუდად ჯდება ინტერესებზე დამყარებული პოლიტიკის მოძველებულ სქემაში; ის, რომ ადამიანებს შეიძლება ფუნდამენტური რელიგიური ინტერესებიც ჰქონდეს, პოლიტიკური ინტერესებით მოტივირებულ პოლიტიკოსს თავში არასოდეს მოუვიდოდა აზრად.... ,,ერები კვლავაც მსოფლიოს უძლიერეს აქტორებს წარმოადგენენ, მაგრამ ძირითადად, კონფლიქტებს მსოფლიო პოლიტიკაში სხვადასხვა ცივილიზაციებს მიკუთვნებულ ერებსა და ჯგუფებს შორის ექნება ადგილი.” განა შეიძლება ისეთ ფხიზელ და დაკვირვებულ ისტორიკოსს, როგორიც ჰენრი კისინჯერია, ვერ დაენახა, რომ რეალ-პოლიტიკის წარმომადგენელთა მიერ აღმოსავლეთ ევროპასა და აფრიკაში გავლებული სახელმწიფო საზღვრები წაიშალა და მათი ადგილი ხალხების, რელიგიებისა და კონფესიების მიერ დადგენილმა უძველესმა საზღვრებმა დაიკავეს? რომ კონფლიქტის ხაზი აშკარად გამოიკვეთა სომხეთსა და აზერბაიჯანს, საქართველოსა და რუსეთს, ჰუტუსა და ტუტსუს შორის?ჰანთინგტონი ნამდვილად არ ცრუობს, როდესაც ამბობს, რომ მომავალში კულტურულად განპირობებულ კონფლიქტებს ექნება ადგილი: ,,მომავლის მნიშვნელოვანი კონფლიქტები ცივილიზაციათა გზაშესაყარზე იარსებებს.” რატომ? ჰანთინგტონი, უწინარეს ყოვლისა, კულტურულ და რელიგიურ-პოლიტიკურ მიზეზებზე საუბრობს:
• ფაქტია, რომ განსხვავება ცივილიზაციებს შორის ყოვლისმომცველი და ფუნდამენტურია და ხშირად საუკუნეებს ითვლის; ის ეხება ბავშვის აღზრდას, სახელმწიფოს ფორმას და ბუნებისა და ღმერთის შემეცნებაშიც აღწევს.
• გაუცხოება და იმედგაცრუება, რომელიც ეკონომიურ-სოციალური მოდერნიზაციისა და გლობალიზაციის შედეგია, ადამიანებს საკუთარი რელიგიური ფესვებისაკენ მიბრუნებას აიძულებს.
• ადამინის კულტურული ხასიათი ნაკლებად ექვემდებარება ცვლილებასა და დავიწყებას, ვიდრე პოლიტიკური და ეკონომიური. რელიგია უფრო ამძაფრებს (ხშირად უკიდურესად) განსხვავებას ადამინებს შორის, ვიდრე ეთნიური კუთვნილება. შესაძლებელია კულტურებსა და რელიგიებს შორის ომების თავიდან აცილება? მე ვერ გავიზიარებ ჰანთინგტონის ფანატიზმს და ვერც კულტურული წრის თეორიას მივიჩნევ ,,მომავლის ყველაზე მოსახერხებელ გზამკვლევად”, როგორც ეს მედიაშია მიღებული. ძალიან მარტივია მისი ინტერესი ევრო-ამერიკული ,,დასავლეთის” დომინანტობისადმი. ეს ,,დასავლეთი” არც ერთ შემთხვევაში არ შეიძლება იყოს მულტიკულტურული (ამერიკა ვერ იქნება მულტიკულტურული, ვინაიდან არადასავლური ამერიკა არ არის ამერიკული.”). აქ საუბარია იმაზე, რომ დასავლეთის ტექნოკრატიულ და სამხედრო სტრატეგიებს დასაბუთება სჭირდება.”ჰანთინგტონი თავის თეზას ამყარებს მაშინ, როდესაც წიგნის ბოლოს ჩინეთის, იაპონიისა და ისლამური სამყაროს დიდი ნაწილის წინააღმდეგ ა.შ.შ-ს, ევროპის, რუსეთისა და ინდოეთის გლობალური ომის საშინელ სცენარებს საგულდაგულოდ აღგვიწერს (რაც სამხედროებისა თუ სამხედრო ინდუსტრიის ნებისმიერი წარმომადგენლისათვის ბრწყინვალე არგუმენტია)... საკითახავია, მოიპოვება კი დღეს საერთოდ მულტიპოლარულ სამყაროში მოვლენათა ახსნის გლობალური მოდელი? ამასთან დაკავშირებით ვითარების ჩემეულ შეფასებას იმ ტიპის განსჯამდე მივყავარ, რომელიც მსოფლიო პოლიტიკის კულტურულ-რელიგიურ განზომილებას ეფუძნება, მაგრამ, ბუნებრივია, არ უგულებელვყოფ სხვა ასპექტებსაც:
• მოდერნის შემდგომი პერიოდის საგარეო პოლიტიკურ კონფლიქტებში, ძველებურად, საუბარი ტერიტორიაზე, ბუნებრივ რესურსებზე, ვაჭრობასა და ფულზე მიდის.
• მაგრამ ნებისმიერი ტიპის ტერიტორიული დაპირისპირების, ეკონომიკური კონკურენციისა და პოლიტიკური ინტერესებისათვის ეთნიურ-რელიგიური გამიჯვნა და მტრობა არ აყალიბებს სრულყოფილი ახსნისათვის აუცილებელ მიდგომას, მითუმეტეს მუდმივ და ფუნდამენტურ სტრუქტურებს. სამაგიეროდ მისი საშუალებით მუდმივად ხდება პოლიტიკურ-ეკონომიკურ-სამხედრო კონფლიქტების გამართლება, პროვოცირება და დრამატიზირება, თუმცა მეორეს მხრივ მათი დაშოშმინებაც შეიძლება.
• ცალსახად შეიძლება ითქვას, რომ ცივილიზაციები (შესაბამისად, რელიგიები) კონფლიქტების მეტად რთულ განზომილებას ქმნიან და, ამავე დროს, არ უგულებელყოფენ უამრავ ანტაგონიზმებსა და კონფლიქტებს, რომელიც ხალხებსა და ერებს შორის, თავად ერებს შიგნით, ქალაქებში, სკოლებსა და ოჯახებში არსებობს.
• ცივილიზაციათა გარდაუვალი შეჯახება ზოგიერთი სამხედრო სტრატეგისათვის, ალბათ, შიშის ახალი და აუცილებელი მოდელია. კაცობრიობის მშვიდობიანი მომავლი კი მსოფლიოს რელიგიებს შორის გლობალური მშვიდობის დამყარებაზეა დამოკიდებული და ყველა ძალა საამისოდ უნდა განეწყოს.ჰანთინგტონი თავის წიგნში მხოლოდ ბოლო ხუთ გვერდზე საუბრობს იმაზე, რაც მან წინა ხუთას გვერდზე უგულებელყო და რაც მთელ წიგნად ღირს: ,,მსოფლიოს დიდ რელიგიებს... საერთო რწმენითი ღირებულებები აქვს”, რაც მულტიკულტურულ სამყაროში მშვიდობის ,,საერთო ფუნდამენტის პრინციპის” ფორმულირებისათვის შეიძლება გამოდგეს. ,,ადამიანებმა კარგად უნდა გაიცნონ კულტურებში არსებული ის ღირებულებები, ინსტიტუტები და პრაქტიკა, რომელიც სხვადასხვა კულტურის ადამიანებს ერთმანეთთან აკავშირებს.” აქ უკვე შეიძლება შევნიშნოთ მსგავსება იმ აზრთან, რომელიც ,,მსოფლიო ეთოსის პროექტშია” გატარებული: ,,მშვიდობისა და ცივილიზაციის მომავალი მსოფლიოს დიდი კულტურების წამყვან პოლიტიკოსებსა და ინტელექტუალებს შორის ურთიერთგაგებისა და კოოპერაციის არსებობაზეა დამოკიდებული.” მომავლის მოდელი არის არა კულტურათა ომი, არამედ კულტურათა კოოპერაცია.
ბ. რელიგია – პოლიტიკის ნაკლული განზომილება.
,,შეერთებულ შტატებში ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთგამიჯვნამ რელიგია პირად განზომილებაში გადაიტანა, მაგრამ ბევრი ჩვენგანი ვეღარ გრძნობს იმას, რომ მსოფლიოს სხვადასხვა ნაწილში რელიგია და პოლიტიკა ერთმანეთში მჭიდროდაა გადახლართული. ასეთმა წინდაუხედავობამ შეიძლება, ძველებურად, არაინფორმირებულ და ძვირადღირებულ პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებამდე მიგვიყვანოს, რასაც ადრე ჰქონდა უკვე ადგილი.”ამ ჰიპოთეზის გასამყარებლად საკმაოდ ბევრი პრაქტიკული მაგალითი არსებობს: ვიეტნამი, ლიბანი, ირანი, პალესტინური ინტიფადა; სუდანი და დასავლეთ ირიანი; ნიკარაგუა, ნიგერია, ფილიპინები, ზიმბაბვე და სამხრეთ აფრიკა. ისინი ორ რამეს ადასტურებენ:
• ერთის მხრივ, კონფლიქტების რელიგიური განზომილების უგულებელყოფამ მთელი რიგი მცდარი საგარეო პოლიტიკური გადაწყვეტილებები გამოიწვია. მაგალითები: ლიბანი, ირანი, პალესტინა (ინტიფადა).
• მეორეს მხრივ, არსებობს მთელი რიგი შემთხვევებისა, როდესაც რელიგიამ მშვიდობას შეუწყო ხელი. მაგალითები: ფრანგულ-გერმანული შერიგება, მშვიდობა ნიკარაგუასა და მოზამბიკში, ხელისუფლების შეცვლა ფილიპინებში, აპარტეიდის დასასრული სამხრეთ აფრიკაში.ჩვენ, ბუნებრივია, გვაინტერესებს მიზეზი, თუ რატომ ხდება დიპლომატიასა და პოლიტიკაში რელიგიის იგნორირება ასე ხშირად. ალბათ იმიტომ, რომ რელიგია სახელმწიფო ინსტიტუტებზე და მითუმეტეს, საგარეო პოლიტიკაზე ნაკლებად აცხადებს პრეტენზიას.” არამატერიალური მოტივაციები ხშირად უფრო მნიშვნელოვანია და არსებითიც. ,,ამგვარი მოტივაციები ზოგჯერ ეთნიურ ხასიათს ატარებენ, ზოგჯერ კი სპირიტუალურნიც არიან; ისინი ხშირად დასრულებულ სახეს არ ღებულობენ (მაგალითად, 1968 წლის მაისის აჯანყების დროს პარიზში), მაგრამ ხშირად სტრუქტურირებული რელიგიური გამოხატვის შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენენ.” ლუთვეკისათვის, რომელიც ძალიან დიდ ხანია სამხედრო სტრატეგიის სფეროში სპეციალიზდება, ,,ცნობილია, რომ მატერიალისტურ დეტერმინიზმს, რომელიც უკვე ძალიან ღარიბი ,,წინასწარმეტყველია”, მომავალში ,,საწინასწარმეტყველო” აღარაფერი ექნება.”სრულებით არაა აუცილებელი იყო რელიგიური იმისათვის, რომ რელიგია, როგორც რეალური და ამავე დროს უნივერსალური ფენომენი, სერიოზულად აღიქვა. მე მხოლოდ სერიოზული განსჯის საფუძველზე შემიძლია ვთქვა, რომ ვითარების ანალიზი, რომელიც რელიგიურ განზომილებას უგულებელყოფს და ,,ეკონომიკურად” არის მოწყობილი, დეფიციტურია! სპეციალური ახსნა, იქნება ეს ფრანგულ-ლაიცისტური თუ გერმანულ-მარქსისტული დოგმატიკის პირმშო, თავად საჭიროებს ახსნას.რაც შეეხება დიპლომატიურ პრაქტიკას, ამ შემთხვევაში ჩვენ შეგვიძლია მშვიდად განვაზოგადოდ ის დასკვნა, რომელიც ვაშინგტონელმა პოლიტოლოგმა სტენტონ ბარნეტმა ამერიკელი დიპლომატების მისამართით გააკეთა: ,,ამერიკელი დიპლომატები რეალისტური სკოლის აღზრდილები არიან. ისინი განმანათლებლობისა და სეკულარიზმის პრინციპებს ითავისებენ და ამის გამო პრობლემის სპირიტუალური ასპექტები უცხოა მათთვის. ისინი ვერ ერკვევიან კულტურულ სიმდიდრეში (რაც უფრო მეტია, ვიდრე ჭრელი დანამატი); მათ არ შეუძლიათ შეიმეცნონ იმ ხალხის (და არა მხოლოდ შიშველი ინსტიტუტების) ინტელექტუალური ცხოვრება და რწმენითი სტრუქტურა, რომელთანაც მათ უხდებათ ურთიერთობა თავიანთი ქვეყნის საზღვრებს მიღმა.” ახლა კი უნდა მოგითხროთ იმ უახლესი პოლიტიკური ტესტების თაობაზე, რისთვისაც ძველი დიპლომატია სრულებით მოუმზადებელი აღმოჩნდა.გ. გამაფრთხილებელი მაგალითი: იუგოსლავიაპოლიტიკოსებისა და დიპლომატებისათვის იმთავითვე ცხადი უნდა ყოფილიყო ის, რომ იუგოსლავიის პრობლემაში სრულყოფილი გარკვევა მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქნებოდა შესაძლებელი, თუ სერიოზულად მოეკიდებოდნენ შემდეგ ფაქტორს: დასავლეთ და აღმოსავლეთ რომის წარმოქმნის შემდეგ, მთელი ათი საუკუნეა, რაც იუგოსლავიაში ერთმანეთის პირისპირ ორი განსხვავებული ცივილიზაცია, შეიძლება ითქვას, ქრისტიანობის ორი განსხვავებული პარადიგმა არსებობს: აღმოსავლურ-ბიზანტიური სერბეთის სახით და რომაულ-კათოლიკური ხორვატიისა და სლოვენიის სახით. საუკუნეზე მეტია, რაც რელიგიის სფეროში სერბები აღმოსავლეთ რომისაკენ, ბიზანტიისა თუ მოსკოვისაკენ იცქირებიან, ხოლო ხორვატები და სლოვენიელები დასავლეთ რომისაკენ. აქედან გამომდინარე, ჩამოყალიბდა განსხვავებული ლიტურგიები, თეოლოგიები, იერარქიები, ეკლესიური კონსტიტუციები, მენტალიტეტები; შეიქმნა განსხვავებული სიმღერები და პოეზია; დაწესდა განსხვავებული დღესასწაულები... ამას ემატება თურქების მიერ სერბული ტერიტორიის ექვსასწლიანი ოკუპაციის პრობლემა (კოსოვოს ველზე განცდილი მარცხის შემდეგ= ამსფელდი 1389). ამ ფაქტმა _ განსაკუთრებით სერბებში _ მუდმივი ტკივილისა და თმენის იდეოლოგიას ჩაუყარა საფუძველი, რაც ხშირად სინამდვილეს აღარ შეესაბამება. მსგავსი ტრადიციებით, საუკუნეების მანძილზე გამოჭედილი მითებით, ლეგენდებით, გამართლებებით, ცრურწმენებით, მოკლედ რომ ვთქვათ, ტკივილისა და დანაშაულის ისტორიით საზრდოობს დღეს ყოფილ იუგოსლავიაში ყველა ეთნიური ჯგუფი. ნაციონალიზმი, რომელიც ცენტრალურ ევროპაში მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ წარმატებით იქნა დაძლეული, მეტად საშიში ფორმებით აგრძელებს არსებობას სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპაში და დამანგრეველი შედეგებით ხასიათდება. (1) პოლიტიკური გულგრილობა. სერბები, ხორვატები და ბოსნიელები ,,სამხრეთ სლავები” (,,იუგო-სლავები”) არიან და ერთ ენაზე საუბრობენ. მიუხედავად რელიგიური განსხვავებებისა, ისინი მშვიდობიანად თანაცხოვრობდნენ ერთმანეთთან და ემოყვრებოდნენ კიდეც ერთურთს, რაც ,,ცივილიზაციათა შეჯახების” წინააღმდეგ ცოცხალ მაგალითს წარმოდგენს. სწორედ იუგოსლავია იყო ურთიერთშემავსებელი ცივილიზაციების მაგალითი. სერბები საუკუნეების განმავლობაში ცხოვრობდნენ ხორვატებთან. ისინი, როგორ ეთნიკურად მონათესავე ხალხი, უძველესი მოკავშირენი არიან თურქების წინააღმდეგ. ასე იყო შერეული ერთმანეთში ეს სამი ჯგუფი ყოფილი იუგოსლავიის ერთ სახელმწიფო სივრცეში, განსაკუთრებით ბოსნიაში. რა პოლიტიკური შედეგები უნდა მიგვეღო ეგოდენ მრავალფეროვანი და სტაბილური ვითარებიდან? რა მოხდა? როდესაც სლოვენიელები და ხორვატები რომში ერთად ისმენდნენ ლექციებს და უკვე 1984 წელს ისინი მშვიდობიან ბელგრადში, ზაგრებსა და დუბროვნიკში მოხსენებებს კითხულობდნენ, შედეგები აშკარად პოზიტიური იყო...დასავლეთის დიდი სახელმწიფოების საგარეო საქმეთა სამინისტროებში სერიოზულად რომ გაეანალიზებინათ კონფლიქტი და მხარი არ დაეჭირათ ცალკეული ჩამორჩენილი ფანატიკოსისა და შეშლილისათვის, რომლებიც ეთნიკურ-რელიგიური დაპირისპირებების მთავარი ინსპირატორები იყვნენ, მარტივად ავიცილებდით თავიდან იმ ფატალურ შეცდომებს, რომლებიც 1989 წლის შემდეგ ბალკანეთის კონფლიქტის სხვადასხვა ფაზაში იქნა დაშვებული. მოკლედ მიმოვიხილავთ კონფლიქტის სამ ფაზას, რათა სათანადო დასკვნები გავაკეთოთ.
I ფაზა: ფატალური შეცდომა N1 იუგოსლავიის ერთიანი და უნიტარული სახელმწიფოს შენარჩუნების სურვილი და ყოველგვარი ეთნიურ-რელიგიური განსხვავებების უგულებელყოფა იყო. ევრო კავშირი, გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია და ამერიკის შეერთებული შტატები იმთავითვე მცდარ გზას დაადგა. ამერიკის პრეზიდენტმა ჯორჯ ბუშმა, რომელსაც არ ანაღვლებდა 1991 წელს სერბების მიერ ხორვატიის წინააღმდეგ განხორციელებული აგრესია, გოლფის ომის მსგავსად, არც ამ შემთხვევაში შეკრა ალიანსი აგრესორების წინააღმდეგ და აირჩია ,,do-nothing-politics”. ეს კურსი 1995 წლამდე პრეზიდენტმა კლინტონმაც განუხრელად შეინარჩუნა (პირველი ფაზა, როდესაც მთავარ როლს არა ისლამი, არამედ ა.შ.შ-ს გულგრილობა თამაშობდა, ჰანთინგტონის მიერ ზედაპირულადაა განხილული).შედეგები: სერბების აშკარა აგრესიის (ვუკოვარის, დუბროვნიკის, სარაევოსა და სხვა ბოსნიური ქალაქების მოსახლეობის დაბომბვის) შესაჩერებლად არც ევროპის სახელმწიფოებში და არც ამერიკაში, რომლის გარეშეც არც ადრე ხდებოდა რამე ევროპაში და არც დღეს, არ არსებობდა სათანადო ეთიკური ნება. ეკონომიკური სანქციებითა და სამხედრო საშუალებებით დროული და კარგად გააზრებული მუქარა აგრესიას შეაჩერებდა. ,,თავიდან ავიცილებდით ქალაქის (დუბროვნიკის) განადგურებას და ამავე დროს სერბებიც შეიგრძნობდნენ დასავლეთის გადაწყვეტილებების სიმკაცრეს, რაც მათ აგრესიას ბოსნიელების წინააღმდეგ დააბრკოლებდა მაინც”, დასძენს ამერიკელი ელჩი უორენ ციმერმანი. მაგრამ ,,რეალურად სერბებმა სულ სხვა გამოცდილება შეიძინეს: დასავლეთი არანაირ გადაწყვეტილებებს არ იღებდა და სერბებსაც კვლავ შეეძლოთ გაენადგურებინათ ყველაფერი და სიკვდილი ეთესათ ყველგან, რის საშუალებასაც მათ თავიანთი ძალაუფლება აძლევდათ”. ასე და ამრიგად, ეთიკური ნების ნაკლებობამ ხელი შეუწყო ,,იუგოსლავური”, ფაქტობრივად, სერბული არმიის აგრესიას ხორვატიის, სლოვენიისა და შემდეგ უკვე ბოსნიის წინააღმდეგ.
II ფაზა: ფატალური შეცდომა N2. სერბების მასიური აგრესიის ფონზე ხორვატიისა და სლოვენიის სუვერენულ სახელმწიფოებად დიპლომატიური აღიარება ნაჩქარევი იყო (ჰანთინგტონი აქ მართალია). პირველად ვატიკანის მესვეურებმა უწოდეს ხორვატიას ,,(დასავლური) ქრისტიანობის ბულვარი”. მათ სურდათ ,,ორივე კათოლიკური სახელმწიფო” ევროპის სახელმწიფოთა გაერთიანებაში ეხილათ. ვატიკანის ზეწოლის შედეგად მხარდაჭერაზე თანხმობა გერმანიის მთავრობამ განაცხადა; მცირე ხნის შემდეგ კი _ ამჯერად უკვე გერმანიის ზეწოლის შედეგად_ ევროკავშირმაც. იმის მაგივრად, რომ ხორვატიაში მცხოვრები უმცირესობების (კრაჟინა-სერბების) დაცვაზე ეზრუნათ, ხორვატიის პრეზიდენტთან ფრანჟო ტუჟმანთან, რომელსაც დისკრიმინირებული ჰყავდა ყველა ოპოზიციური გაერთიანება ქვეყნის შიგნით და აწარმოებდა აგრესიულ საგარეო პოლიტიკას ქვეყნის გარეთ, და სერბ ექს-კომუნისტ და შემდეგ უკვე ავტორიტეტულ ნაციონალისტ _ სლობოდან მილოშევიჩთან _ გააბეს კავშირი. სლოვენიისა და ხორვატიის დიპლომატიურ აღიარებას ორმაგად ნეგატიური შედეგები მოჰყვა. ერთის მხრივ, მან საფრთხე შეუქმნა მულტიეთნიური და მულტირელიგიური ბოსნია-ჰერცოგოვინას ერთიანობას: ეს ქვეყანა, ფაქტობრივად, მილოშევიჩის, კარაჯიჩისა და მლადიჩის გამანადგურებელი თარეშის მხსვერპლი გახდა. მეორეს მხრივ, ევროპის კავშირის ერთიანი საგარეო პოლიტიკა დადგა კითხვის ნიშნის ქვეშ: ბალკანეთში ,,ძალთა წონასწორობის” აღსადგენად ხორვატიისა და სლოვენიისადმი გერმანიისა და ვატიკანის აქტიურმა მხარდაჭერამ განსხვავებული განწყობები წარმოშვა ინგლისსა და საფრანგეთში (აგრეთვე ჰოლანდიაში). მათ ნაცად დიპლომატიას მიმართეს და სერბებთან გააბეს კავშირი. მართალია, ისინი გაეროს ჯარებს ოფიციალურად, როგორც ,,ნეიტრალურ დამცველებს”, ისე გზავნიდნენ ბოსნიაში, მაგრამ მუდმივად აბრკოლებდნენ სერბების აგრესიის წინააღმდეგ სერიოზული სამხედრო ზომების გამოყენების ყოველგვარ მცდელობას. ასე რომ, გაეროს მშვიდობისმყოფელები საკმაოდ აბსურდულ მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ: მათ ვერ შეასრულეს თავიანთი მისია და ბოლოს საქმე ისე წავიდა, რომ თავად დამცველთა დაცვა გახდა აუცილებელი. მათ შესახებ ერთმა ინგლისელმა ინტელექტუალმა ირონიულად დასძინა: ,,protectors who don't protect!”
III ფაზა: ფატალური შეცდომა N3. ევროპელებმა და ამერიკელებმა ხელი არ შეუშალეს სამოქალაქო ომს ბოსნიაში და კოლონიური იმპერიისათვის დამახასიათებელი თვითნებობა გამოამჟღავნეს. მათ ბალკანეთში თვითნებურად გაავლეს პოლიტიკური საზღვრები; აღიარეს ნაცისტური მეთოდებით ჩატარებული ,,ეთნიკური წმენდა” და მოქმედი საერთაშორისო სამართლის უხეში დარღვევით ძალადობით მიტაცებული ტერიტორიები ოკუპანტებს დაუმტკიცეს. ალბათ, ამ პოლიტიკური დრამის შედეგებიც _ მუდმივი მტრობა, რევანშის პერსპექტივები პირველსავე ხელსაყრელ შემთხვევაში, რაც ომის განახლების ალბათობას აშკარად ზრდის _ უმაგალითო იქნება. რეალისტურმა ,,დიპლომატიამ” ევროპაში 1989 წლის შემდეგ დიდი პოლიტიკური სიცრუე წარმოშვა. ამ თვალსაზრისით, ყველაზე თვალშისაცემი გერმანული დიპლომატიაა. სწორედ გერმანიის პროტექციის წყალობით მიიღეს ხორვატია 1995 წელს ევროსაბჭოში, მაგრამ ხორვატიის მოსახლეობის უმრავლესობის მიერ უარყოფილმა პრეზიდენტმა ტუჟმანმა არაფრად ჩააგდო ევროსაბჭოს მოთხოვნები: მან არ დააპატიმრა ომის გამჩაღებლები, არც არჩევნებში გამარჯვებული ოპოზიციის ლიდერი დაამტკიცა ქალაქ ზაგრების ბიურგერმაისტერის თანამდებობაზე და არც სერბი დევნილები დააბრუნა თავიანთ სახლებში. არა ნაკლებ სკანდალური იყო ინგლისისა და საფრანგეთის დიპლომატია. ისინი კარგა ხნის განმავლობაში უჭერდნენ მხარს იუგოსლავიის ომის მთავარ დამნაშავეს სლობოდან მილოშევიჩს მაშინ, როდესაც ამ უკანასკნელის წინააღმდეგ ხალხი მშვიდობიან საპროტესტო აქციებს ინტენსიურად მიმართავდა. ევრო კავშირი და ჩრდილო ატლანტიკური ალიანსი დღემდე არ უწყობენ ხელს სერბული დემოკრატიული მოძრაობის წინსვლას.ჩემი კითხვები ასეთია: რა გამოცდილებას აძლევს მსოფლიო პოლიტიკას ეს historia calamitatum? სხვაგვარად რომ ვთქვათ, როგორ შეიძლება ავიცილოთ თავიდან ახალი პოლიტიკური ფიასკო ბალკანეთსა თუ მსოფლიოს ნებისმიერ სხვა რეგიონში? ამასთან დაკავშირებით რამდენიმე მცირე შენიშვნას გავაკეთებ:
1. ყოველგვარი ეთიკური პრინციპებისაგან თავისუფალი დიპლომატია, ყოველგვარი მორალისაგან თავისუფალი, ინტერესებზე დამყარებული პოლიტიკა, მსოფლიო პოლიტიკა მსოფლიო ეთოსის გარეშე ნოყიერი ნიადაგია ახალ-ახალი უსამართლობების _ კრიზისების, კონფლიქტებისა და ომებისათვის.
2. სეცესიონისტური მისწრაფებების დროს უნიტარული ფორმულა არ არის სწორი გამოსავალი, რაშიც ჩვენ კარგად დავრწმუნდით იუგოსლავიისა და (ჩეჩნეთის წინააღმდეგ) რუსეთის მაგალითზე.
3. ვერც ყველა ეთნიკური ჯგუფის სუვერენულ სახელმწიფოებად ავტომატური აღიარება ვერ ჩაითვლება სწორ გზად. ამას მოჰყვება ის, რომ ყველა პატარა ჯგუფს გაუჩნდება დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლის სურვილი (მაგ.: ბასკეთი, კატალონია, ჩრდ. იტალია, შოტლანდია, კორსიკა). როგორც გაეროს შტაბ-ბინაში მითხრეს, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციაში 1996 წელს ირიცხებოდა 185 სახელმწიფო (მათგან 51 დამფუძნებელია), ხოლო მალე სუვერენულ სახელმწიფოთა რიცხვი 450-მდე გაიზრდება.
4. აქედან გამომდინარე, ასეთი ტიპის კონფლიქტებიდან გამოსავალს არა ,,სუვერენული” ერი-სახელმწიფო, არამედ ფართო კულტურულ-პოლიტიკური ავტონომია წარმოადგენს.
5. ასე და ამრიგად, უნიტარული და ანტაგონისტური ფორმულის მაგივრად აქცენტი ფედერალისტურ მოდელზე უნდა გაკეთდეს. Mმსგავსი დაძაბულობების პირობებში ამ მოდელმა კარგად იმუშავა ამერიკის შეერთებულ შტატებში, კანადაში, ბელგიაში, ესპანეთში, სამხრეთ აფრიკაში და ა.შ.ფედერალისტური მოდელი გულისხმობს შემდეგს:
• ეთნიკური და რელიგიური ჯგუფების მაქსიმალურად ფართო ავტონომია, რომელიც ეხება ენას, სკოლას, ეკონომიკას, მმართველობას, მეცნიერებას, მედიას, ფილოსოფიას, ტრადიციებს – ზოგადად, კულტურასა და რელიგიას.
• მაგრამ უნდა არსებობდეს ერთი მთავრობა, ერთი არმია, ერთი ვალუტა, ერთიანი საგარეო პოლიტიკა. იუგოსლავიის კონფლიქტის კრიტიკული დამუშავებისას მხედველობიდან არ უნდა გამოგვრჩეს უპირველეს ყოვლისა ეკლესიების პოზიცია. რა როლს ასრულებდა მაშინ ეკლესია და რელიგია?(2) ეკლესიათა გულგრილობა. როგორ უნდა დამყარდეს მშვიდობა ისეთ რეგიონში, როგორიც ბალკანეთია, თუ კონფლიქტის რელიგიურ განზომილებას სერიოზულად არ მივუდგებით? ევროპაში იმთავითვე ბევრი უთანაგრძნობდა ხორვატებსა (არა კათოლიკობის, არამედ ხორვატების წინააღმდეგ სერბების მხრიდან განხორციელებული აგრესიის გამო) და მუსლიმებს. და მაინც, ერთი რამ ცხადზე ცხადია:ეს იყო კათოლიკურ-ხორვატული უსტაშა-სახელმწიფო გერმანელი ნაცისტების პროტექტორატის ქვეშ, ნაცისტებისა, რომლებმაც ათი ათასობით (ზოგი მონაცემებით ასი ათასობით) სერბი გაანადგურეს. თუმცა არც ზაგრების მაშინდელ კათოლიკე არქიეპისკოფოსს, ალოის სტეპინაკს (Aloisius Stepinac) და არც მაშინდელ რომის პაპს, პიუს XII-ს არ მიუმართავს პროტესტისათვის. კათოლოკე ხორვატებსა და ორთოდოქს სერბებს თავიანთი წილი ცოდვა აწევთ მხრებზე. უდანაშაულო ერი არ არსებობს, მითუმეტეს, ბალკანეთში. ეკლესიათა მსოფლიო საბჭომ, რომელიც ადრე მსოფლიოს დამოძღვრით უფრო იყო დაკავებული, ვიდრე ეკლესიათა გაერთიანებით, სწორი პოზიცია აირჩია, თუმცა საკმაოდ დაგვიანებით: სამოქალაქო ომის დროს შეკრიბეს ეპისკოპოსები ორივე მხრიდან, მაგრამ მათმა ეკუმენურმა რიტორიკამ, საბოლოოდ, დასასრული ეკუმენურ ცდომილებებში ჰპოვა.დღეს თუ სერბს ან ხორვატს გაესაუბრებით, ისინი აუცილებლად მათი მოწინააღმდეგის ბოროტების თაობაზე მოგითხრობენ, საკუთარ შეცდომაბზე კი არაფერს გეტყვიან. სწორედ ასეთი ვითარება იყო ადრე გერმანელებსა და ფრანგებს შორის. დამნაშავეები ყოველთვის სხვები არიან! სჭირდებათ კი სერბ და ხორვათ ლიდერებს თავიანთი ოპოზიციის წინააღმდეგ რევანში?
გააცნობიერებენ კი ისინი, რომ რევანშის პოლიტიკა მათ მშვიდობას არ მოუტანთ და მხოლოდ ახალი ომისა და განადგურების საწინდარი იქნება? დეიტონის ხელშეკრულების შემდეგ ნუთუ არ მოიძებნება ორივე მხარეს ეპისკოპოსებისა და თეოლოგების ის წრე, რომელიც გულწრფელი დიალოგის დაწყებას შეძლებდა? თვითკრიტიკა და გლოვა ორივე მხარისათვის აუცილებელია, მაგრამ რადგანაც მშვიდობა ქაღალდზე რჩება და ადგილს ადამიანთა გულებსა და გონებაში არ იმკვიდრებს, მას დიდი დღე არ უწერია. და მაინც, ბალკანეთთან მიმართებაში არსებობს ერთი ფუნდამენტური კითხვა: აუცილებლია კონფლიქტში რელიგიების ჩართვა? მშვიდობას (შალომ, სალამ, აირენე, პაქს) ხომ ყველაზე დიდი ადგილი უჭირავს ყველა რელიგიაში. მათი უპირველესი ამოცანა დღეს კაცთა შორის საყოველთაო მშვიდობის დამყარება უნდა იყოს.
გერმანულიდან თარგმნა თენგიზ დალალიშვილმა
