მსოფლიო ეთოსი - მსოფლიო საზოგადოების ფუნდამენტი

ჰანს კიუნგი
თენგიზ დალალიშვილის თარგმანი

ეთიკური კონსენსუსი _ ანუ შეთანხმება განსაზღვრულ ღირებულებებთან, ნორმებთან თუ პრინციპებთან დაკავშირებით _ მსოფლიო საზოგადოების ფუნდამენტია. იქნებ, ეს მოსაზრება მხოლოდ და მხოლოდ ლამაზი, გრანდიოზული ილუზიაა და მეტი არაფერი? ერებს კულტურებსა და რელიგიებს შორის განსხვავება ხომ მარადიული და ამოუწურავია; კულტურული, ენობრივი და რელიგიური თვითდამკვიდრების ტენდენციები, კულტურული ნაციონალიზმი, ენობრივი შოვინიზმი და რელიგიური ფუნდამენტალიზმი არც თანამედროვე ეპოქისათვისაა უცხო. რეალურია ასეთ პირობებში გლობალური მასშტაბების მქონე ეთიკურ კონსესუსზე ფიქრი? ჩემი პასუხი ასეთია: ამ ურთულეს ჟამს სწორედ მსგავსი რამ გვჭირდება.1. გამოწვევები და პასუხებიმე დავესესხები ბრიტანელ ისტრიკოსს, არნოლდ ტოინბის, და გამოვიყენებ მის ტერმინებს: ,,challenge”, რომელიც თანამედროვე მსოფლიო ისტრიულ ,,გამოწვევებს” ნიშნავს და ,,resposnses”, რომელიც ,,პასუხებია” ამ გამოწვევებზე. მას, რაც ჩემს წიგნში ,,მსოფლიო ეთოსის პროექტი” და გვიანდელ სტატიებში დავწერე, ამჯერად თეზისების სახით წარმოვადგენ, რათა პრობლემებს სხვა თვალით შევხედოთ. ა. მთავარი საკითხები და მიდგომები(1) ჩვენ ვცხოვრობთ ისეთ დროსა და სივრცეში, სადაც დაძაბულობა და პოლარიზაცია მორწმუნეებსა და ურწმუნოებს, რელიგიურ და სეკულარულ ჯგუფებს, კლერიკალებსა და ანტიკლერიკალებს შორის არა მხოლოდ რუსეთში, პოლონეთსა და აღმოსავლეთ გერმანიაში, არამედ საფრანგეთშიც, ალჟირსა და ისრაელშიც, ჩრდილოეთ და სამხრეთ ამერიკაშიც, აზიასა და აფრიკაშიც არსებობს. ამ გამოწვევას მე შემდეგნაირად ვპასუხობ: არ უწერია დემოკრატიას დიდი დღე მორწმუნეებსა და ურწმუნოებს შორის კოალიციისა და ურთიერთპატივისცემის გარეშე! ბევრი მეტყვის: განა ჩვენ ახალი ტიპის კულტურული კონფრონტაციის ეპოქაში არ ვცხოვრობთ? და მართლაც:(2) ჩვენ ვცხოვრობთ ისეთ დროსა და სივრცეში, სადაც კაცობრიობის მთავარ საფრთხედ ,,ცივილიზაციათა შეჯახება” (ს. ჰანთინგტონი) ითვლება. როგორც ამბობენ, ეს იქნება არა ახალი მსოფლიო ომი, არამედ მძაფრი დაპირისპირებები ქვეყნებს შორის თუ ქვეყნის შიგნით, ქალაქებში, ქუჩებსა თუ სკოლებში.ამ გამოწვევას მე შემდეგნაირად ვპასუხობ: ვერ დამყარდება მშვიდობა ცივილიზაციებს შორის თუ არ იქნება მშვიდობა რელიგიებს შორის! ვერ იქნება მშვიდობა რელიგიებს შორის დიალოგის გარეშე!ბევრი შემეწინააღმდეგება და მეტყვის: განა შეიძლება სერიოზულად ვიფიქროთ ნამდვილ დიალოგზე მაშინ, როდესაც უამრავი დოგმატური განსხვავებები და წინაღობები არსებობს რელიგიებს შორის? და მართლაც:(3) ჩვენ ვცხოვრობთ ისეთ დროსა და სივრცეში, სადაც რელიგიათაშორის ურთიერთობებს ხშირად აბრკოლებს დოგმატიზმი, რომელიც ახასიათებს არა მხოლოდ რომაულ-კათოლიკურ ეკლესიას. ის ყველა სხვა რელიგიასა თუ ეკლესიაში არსებობს. დოგმატიზმის პოვნა თანამედროვე იდეოლოგიებშიც შეიძლება.ამ გამოწვევას მე შემდეგნაირად ვპასუხობ: ვერ დამყარდება ახალი მსოფლიო წესრიგი ახალი მსოფლიო ეთოსის გარეშე! საჭიროა არა დოგმატური განსხვავებები, არამედ გლობალური, პლანეტარული ეთოსი.მაინც რა ფუნქცია უნდა შეასრულოს მსოფლიო ეთოსმა? მე შემიძლია კვლავ გავიმეორო: გლობალური ეთოსი არც ახალი იდეოლოგიაა და არც სუპერსტრუქტურა. ის არც რელიგიებს უგულვებელყოფს და არც სხვადასხვა ტიპის ფილოსოფიას. მსოფლიო ეთოსი ვერ ჩაენაცვლება თორას, მთაზე ქადაგებას, ყურანს, ბჰაგავადგიტას, ბუდას იგავებსა და კონფუცის მსჯელობებს. მსოფლიო ეთოსი არ გულისხმობს ერთ მსოფლიო კულტურას, მითუმეტეს, ერთ მსოფლიო რელიგიას. გლობალური ეთოსი საერთო ჰუმანური ღირებულებების, მასშტაბებისა და პრინციპების აუცილებელი მინიმუმია. უფრო კონკრეტულად რომ ვთქვათ, მსოფლიო ეთოსი არის კონსენსუსი გამაერთიანებელი ღირებულებების, ფუნდამენტური მასშტაბებისა და პრინციპების ირგვლივ. ასეთი ტიპის ეთოსს _ მიუხედავად ნებისმიერი დოგმატური განსხვავებისა _ ყველა რელიგია მიიღებს. მისაღები იქნება ის არამორწმუნეებისთვისაც.ბ. ზოგად-ეთიკური სტანდარტებიუეჭველია, რომ მეცნიერებასა და ტექნოლოგიას ასეთი ტიპის კონსესუსის მიღწევა არ შეუძლია. მოთხოვნილება ფსიქოლოგიაზე, სოციოლოგიაზე, პოლიტოლოგიასა და ფილოსოფიაზე მხოლოდ იმიტომ გაიზარდა, რომ თანამედროვე ეპოქის უდიდესმა ეკონომიკურ-ტექნოლოგიურმა პრობლემებმა პოლიტიკურ-მორალურ ხასიათი შეიძინა... ზოგიერთი ფილოსოფოსი მიიჩნევს, რომ გლობალური, ფუნდამენტური კონსესუსის მიღწევა ეთოსთან მიმართებაში შეუძლებელია, ვინაიდან ეთოსი მხოლოდ რეგიონალური შეიძლება იყოს. მათ ჩვენი დროის ყველანაირი გამოწვევა თავიანთ აკადემიურ გეტოში მოაქციეს და რეგიონალურ სივრცეს ვერ სცდებიან. ფილოსოფოსთა მეორე ნაწილი რადიკალური პლურალიზმის მხარდამჭერებად გვევლინებიან. პლურალიზმი მათთვის ,,ჭეშმარიტების, სამართლიანობისა და ჰუმანურობის სიმრავლეს” ნიშნავს. ფილოსოფოსთა მესამე კატეგორიას მიაჩნია, რომ სხვადასხა ეროვნების, კულტურისა თუ რელიგიის წარმოადგენლებს აქვთ რაღაც საერთო, რომელიც ზოგადეთიკურ სტანდარტებად უნდა იქცეს. ,,სტანდარტი” (წარმოდგება სიტყვიდან ,,Standarte”, ოფიციალური ,,დროშა”) დღეს გულისხმობს ისეთ რამეს, რასაც მაგალითის ძალა აქვს ე. ი. წარმოადგენს სახელმძღვანელოს, მასშტაბსა და ნორმას ყველასათვის. ჩვენ აქ ეთიკურ სტანდარტებზე, სახელდობრ, მორალურ ღირებულებებზე, ნორმებსა და პრინციპებზე ვსაუბრობთ. ,,ეთოსი” ადამიანის ან ადამიანთა ჯგუფის ფუნდამენტური მორალური პრინციპია, ,,ეთიკა” კი (ფილოსოფიური თუ თეოლოგიური) მოძღვრებაა მორალური ღირებულებების, ნორმებისა და პრინციპების შესახებ. ინგლისურ ენაში ბერძნულმა ,,Ethos” – მა გამოყენებითი მნიშვნელობა შეიძინა და მოგვევლინა, როგორც ,,Etic”. ,,Ethics” აღნიშნავს როგორც ფუნდამენტურ მორალურ პრინციპებს, ასევე ეთიკურ სისტემასაც. გერმანულ ენაში მსგავს მნიშვნელობა აქვს სიტყვას ,,Erhik”. მე ასეთი გაგება ძალიან მომწონს.მაგრამ როგორ უნდა მივაღწიოთ ეთიკურ კონსენსუსს? ჯერ თავიდანვე უნდა ავიცილოთ გარკვეული გაუგებრობები:• ვინაიდან ერებს, კულტურებსა და რელიგიებს, ცხოვრების ფორმებს, მეცნიერულ კონცეფციებს, ეკონომიკურ სისტემებს, სოციალურ მოდელებსა და რელიგიურ თემებს შორის დიდია განსხვავებები, შეთანხმება ეთოსთან მიმართებაში ანუ ტოტალური ეთიკური კონსენსუსი შეუძლებელია.• ეროვნულ, რელიგიურ და კულტურულ მრაველფეროვნებაზე საუბრისას არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ნებისმიერ შემთხვევაში მოვლენათა ეპიცენტრში ადამიანი დგას, ადამიანი, რომელსაც თანამედროვე საკომუნიკაციო საშუალებებით, რადიოთი და ტელკევიზიით მუდმივად ესმის, რომ უხეშ შეცდომებს ატომურ ელექტრო სადგურებზე, მცდარ ბიოლოგიურ და გენეტიკურ მანიპულაციებს კონტინენტების განადგურება შეუძლია. ჩნდება კითხვა: ნუთუ შეუძლებელია ასეთ პირობებში მინიმალური კონსენსუსის მიღწევა ღირებულებებთან, მასშტაბებთან და პრინციპებთან დაკავშირებით?გ. სიმართლისა და სამართლიანობის ძიებაშიჩვენ ვემყარებით ფაქტებს და არა თეორიებს. ლოკალური მოვლენები დღეს სწრაფად ღებულობენ გლობალურ მნიშვნელობას. ქუჩებში გამოსული ადამიანების საპროტესტო აქციები – იქნება ეს პეკინში, ბუენოს აირესში, რანგონში, ბრიუსელსა თუ ბელგრადში _ ტელევიზიის საშუალებით მყისიერად ექცევა მთელი მსოფლიოს ყურადღების ცენტრში. დედამიწის ნებისმიერი კუთხიდან მილიონობით ადამიანი თავად ხდება მოვლენათა თანამონაწილე; ისინი სოლიდარობას უცხადებენ სხვა ადამიანებს საკუთარი სახლიდან და ხშირად დასავლეთის ოპორტუნისტ პოლიტიკოსებს ქმედითი ნაბიჯების გადადგმასაც აიძულებენ. აი, სწორედ ეს გახლავთ ელემენტარულ ღირებულებათა საერთოობის გამოხატულება. საჭიროა ამის გაცნობიერება. ამ ფენომენის კვლევაში დიდი წვლილი მიუძღვის პრინსტონის უნივერსიტეტის, სოციალურ მეცნიერებათა პროფესორს, მაიკლ უოლცერს (Michel Walzer). 1980-იანი წლების დასაწყისში უოლცერმა გამოსცა წიგნი: ,,სამართლიანობის სფეროები”. ავტორი წიგნში თავგამოდებით ცდილობს, დაიცვას თანასწორობისა და პლურალიზმის პრინციპები. მოგვიანებით ის წერს ახალ წიგნს: ,,ლოკალური კრიტიკა _ გლობალური სტანდარტები”, სადაც ,,პლურალისტი” უოლცერი ყურადღებას იმაზე ამახვილებს, რომ ,,პოლიტიკური კონფლიქტების გააზრებისას” ,,უნივერსალური ელემენტების” დადგენაა საჭირო. გავიხსენოთ 1989 წლის პრაღა. მაშინ ქალაქის მაცხოვრებლები, ტრანსპარანტებით ხელში, ქუჩაში გამოვიდნენ და საპროტესტო აქცია მოწყვეს. ტრანსპარანტებზე ეწერა: ,,სიმართლე” და ,,სამართლიანობა”. ეს იყო გზავნილი მსოფლიოს მისამართით. მსოფლიოს ყველა ერის, კულტურისა და რელიგიის წარმომადგენელმა ტელევიზიით იხილა ის, თუ როგორ ცდილობდნენ ადამიანები პრაღის ქუჩებში (ლოკალურ დონეზე) კომუნისტური დიქტატურისაგან (გლობალური) უნივერსალური ღირებულებების დაცვას. მაიკლ უოლცერი ამ მოვლენასთან დაკავშირებით შემდეგ შენიშვნებს აკეთებს:• სიმართლისათვის. პრაღის მოქალაქეები ქუჩაში იმისთვის არ გამოსულან, რომ ჭეშმარიტების თეორიები დაეცვათ. მათ, ალბათ, სრულიად განსხვავებული შეხედულებებიც კი ჰქონდათ ამ თეორიების თაობაზე ან, რაც უფრო სავარაუდებელია, სრულებით არ აღელვებდათ ეს პრობლემა. დემონსტრანტებს ერთი რამ სურდათ: მოესმინათ სიმართლე თავიანთი პოლიტიკოსებისა და გაზეთების რეაქტორებისაგან. მათ უბრალოდ აღარ სურდათ სიცრუეში ცხოვრება.• სამართლიანობისათვის. პრაღელების პროტესტი არ წარმოადგენდა თანასწორობის თაობაზე უტილიტარულ მოსაზრებათა დემონსტრირებას. ისინი არც ჯონ როულზისა და არც სხვა რომელიმე ფილოსოფოსის თეორიის სადარაჯოზე დამდგარან. პრაღის მოქალაქეები ,,თვითნებური დაპატიმრებების შეწყვეტას, თანასწორ, მიუკერძოებელ სასამართლოსა და პარტიული ელიტისათვის ყოველგვარი პრივილეგიის ჩამორთმევას...” ითხოვდნენრა მნიშვნელობა აქვს ამ ფაქტებს საზოგადო ნორმებისათვის? იმ შემთხვევაში, თუ სამართლიანობასა და სიმართლეს საფრთხე დაემუქრება და თუ მათ დასაცავად ქუჩაში გამოსულ მოქალაქეებს მხარს დავუჭერთ, მაშინ საერთაშორისო სოლიდარობას საფუძველი აშკარად ექნება. ასეთი ტიპის სოლიდარობას წინ ვეღარ აღუდგება ვერც ეთნიკური, ვერც კულტურული და ვერც რელიგიური ზღვარი. მაიკლ უოლცერი ზოგად-ეთიკური ღირებულებითი წარმოდგენებისა და მორალური პრეტენზიების სასარგებლოდ, მკაფიოდ უპირისპირდება ყოველგვარ რეგიონალურ-რელატივისტურ შეხედულებებს. მისი აზრით: არსებობს საერთო ,,მორალური ბირთვი”, რომელიც აერთიანებს ისეთ ელემენტარულ ეთიკურ სტანდარტებს, როგორიცაა სიცოცხლის, სამართლიანი მოპყრობის, ფიზიკური და ფსიქოლოგიური უსაფრთხოების ფუნდამენტური უფლებები. უოლცერი ყოველივე ამას ,,მინიმალურ მორალს” ან ,,მორალურ მინიმალიზმს” უწოდებს. ეს ცნებები, მორალური თვალსაზრისით, მინიმალური, ,,ვიწრო” მნიშვნელობისანი არიან, მაგრამ, ამავე დროს, კულტურათა შინაარსს ამდიდრებენ. მათგან განსხვავებით ყოველ კულტურაში არსებობს ,,მჭიდრო” მორალი, რომლის ჩამოყალიბებაზეც სხვადასხვა დროსა და სხვადასხვა ადგილას გავლენას ახდენს ისტორიული, კულტურული, რელიგიური და პოლიტიკური შეხედულებები. უოლცერი თავის მიდგომაში მკვეთრად ემიჯნება ჩვენი დროის ორ ყველაზე მნიშვნელოვან სოციალურ ფილოსოფიას, რომელთა წარმომადგენლები ნორმატიულ მოვალეობათა დასაბუთებისათვის უტილიტარისტულ არგუმენტებს საკმარისად არ მიიჩნევენ და რაციონალურ-აბსტრაქტულ არგუმენტებს მიმართავენ:• ერთის მხრივ, საუბარია ჯონ როულზზე, რომელიც ეთიკური წესების დედუცირებას სამართლიანობის (fairness) ზოგადი პრინციპებიდან ახდენს. მაგრამ ამავე დროს მათ კონკრეტული კონტექსტიდან და სიტუაციიდან განაზოგადებს. სამართლიანობის ფართოდ გავრცელებულმა იდეამ საშუალება მისცა ჯონ როულზს, შეექმნა კონცეფცია სამართლისა და სამართლიანობისათვის. ამ კონცეფციის გამოყენება საერთაშორისო სამართლისა და ურთიერთობებისთვისაც შეიძლება.• მეორეს მხრივ, უოლცერი კარლ-ოტო აპელისა და იურგენ ჰაბერმასის კონსტრუქცივისტულ დისკურსულ ეთიკაზე საუბრობს. ისინი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას რაციონალურ კონსესუსსა და დისკურსს ანიჭებენ... ისინი ფიქრობენ, რომ მორალის რელიგიური განმარტებები, რომლებმაც საზოგადოებისათვის მნიშვნელობა დაკარგა, რაციონალურმა დისკურსმა, მორალურმა ენობრივმა თამაშებმა (language games) და ,,არაძალადობრივი არგუმენტის ძალადობამ” (Zwang des zwanglosen Arguments) უნდა შეცვალოს.კულტურებისა და რელიგიების კონკრეტული მნიშვნელობიდან გამომდინარე, საეჭვოა, აბსტრაქტულმა რაციონალურმა დისკურსმა გამაერთიანებელი და სავალდებული ეთოსი გლობალური მასშტაბებით შექმნას და განახორციელოს. შეაღწევს ის ინდურ და აფრიკულ სოფლებში? სხვაგვარად ფიქრობს მაიკლ უოლცერი. იგი სკეპტიკურად უყურებს მორალურ ენობრივ თამაშსა და არაძალადობრივ არგუმენტს: ისინი მოკლებულნი არიან გამაერთიანებელ და სავალდებულო მნიშვნელობას... ნებისმიერ შემთხვევაში, უოლცერის ,,ვიწრო” და ,,მჭიდრო” მორალის მაგიერ, მე ელემენტარულ და დიფერენცირებულ მორალზე ვისაუბრებდი. რას ნიშნავს ეს დაყოფა ეთიკური კონსენსუსისათვის? • ელემენტარული მორალი მხოლოდ ფუნდამენტური მოთხოვნებით შემოიფარგლება, ამიტომ აქ კონსენსუსი შესაძლებელია. მაგალითად, ისეთი ტიპის მორალურ პრინციპებს, როგორიცაა სიმართლე და სამართლიანობა, ერები, კულტურები და რელიგიები ცალსახად დაუჭერენ მხარს. აქ საუბარია ,,წმინდა მორალის” მოთხოვნებზე, რომელთა უარყოფა არ შეიძლება.• კულტურულად დიფერენცირებული მორალი უამრავ სპეციფიურ კულტურულ ელემენტებს (დემოკრატიისა თუ პედაგოგოკის განსაზღვრული ფორმები) მოიცავს. კონსენსუსი ასეთი ტიპის მორალთან დაკავშირებით აუციებელი არ არის. რაც შეეხება ისეთ საკამათო საკითხებს, როგორიცაა აბორტი და ევთნაზია, არ შეიძლება მათი დაშვების მოთხოვნით ყველა ერს კულტურასა და რელიგიას ერთიანი მორალური მრაქტიკის მიხედვით მივმართოთ.როგორც ითქვა, კონკრეტულ შემთხვევებში ელემენტარული და დიფერენცირებული მორალი ერთმანეთში შეიძლება იყოს შერწყმული. თუმცა განსხვავებებს, ბუნებრივია, დიდი მნიშვნელობა აქვს. მაგალითად, ის, რომ ბავშვის წამება არ შეიძლება, კულტურათა ელემენტარული მორალია. მას აღიარებენ როგორც სან ფრანცისკოში, ისე სინგაპურში, მაგრამ თუ ბავშვის წამებას ფიზიკური სასჯელი მოჰყვა, მაშინ ამ სასჯელს სან ფრანცისკოში სულ სხვაგვარად შეაფასებენ, ვიდრე სინგაპურში. შეფასებებზე გავლენას მოახდენს სწორედ ისტორიული, კულტურული, პოლიტიკური და რელიგიური მომენტები. სან ფრანცისკოსათვის სპეციფიური ტრადიციების სინგაპურში შეტანის სურვილი კი, მარტივად რომ ვთქვათ, კულტურული იმპერიალიზმია. ვფიქრობ ცხადი გახდა ის, თუ რას გულისხმობს მაიკლ უოლცერი, როდესაც ერთმანეთისაგან განასხვავებს ,,ზედაპირულ” და ,,მჭიდრო” მორალს. ჩვენ შეგვიძლია ვაღიაროთ ან არ ვაღიაროთ უოლცერის ტერმინოლოგია. რაც შეეხება ,,უნივერსალიზმის ჭეშმარიტ სახეს”, უოლცერი აქ აბსოლუტურად მართალია. მე სიამოვნებით ვეთანხმები მის კონკრეტულ არგუმენტებსაც საერთო საკაცობრიო ეთოსთან მიმართებაში. თუმცა არ მომწონს ტერმინები: ,,მინი მორალი”, ,,მინიმალური მორალი” და მითუმეტეს ,,მორალური მინიმალიზმი”. ,,იზმი”-ს ინგლისურისაგან განსხვავებით, გერმანულ ენაში ახალი იდეოლოგიის მნიშვნელობა აქვს. უოლცერი კი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ,,მინიმალიზმში” გულისხმობს ,,არა ისეთ მორალს, რომელიც დაცლილია ემოციისა და თავისუფალი შინაარსისაგან”. პირიქით, ეს არის ,,Moral pur”. უფრო კონკრეტულად რომ ვთქვათ, აქ საუბარია არა მინიმალურ სტანდარტებზე, არამედ მინიმალურ, საზოგადოებისათვის აუცილებელ ელემენტარულ კონსენსუსზე. თანამედროვე პლურალისტურ საზოგადოებაში ეთიკური კონსენსუსი გულისხმობს აუცილებელ შეთანხმებას ფუნდამენტური ეთიკური სტანდარტების თაობაზე. მიუხედავად ყოველგვარი პოლიტიკური, სოციალური თუ რელიგიური განსხვავებისა ის ადამიანური თანაცხოვრების მცირე ფუნდამენტს წარმოადგენს.დ. ჰუმანურობა ოქროს წესიაუდავოა ის, რომ მორალს ყოველთვის კონკრეტული, ლოკალური მნიშვნელობა აქვს. მაიკლ უოლცერი თვლის, რომ ,,დუალიზმის” მნიშვნელობაა დასადგენი, ,,დუალიზმისა”, რომელიც ,,მინიმალიზმსა” და ,,მაქსიმალიზმს”, ,,ზედაპირულსა” და ,,მჭიდრო”, უნივერსალურსა და რელატივისტურ მორალს შორის არსებობს. მაგრამ სწორია ჭეშმარიტების ამგვარი დიფერენციაცია? მართალია ის, რომ ჩვენ დღეს ვერ შევქმნით აბსოლუტურად ობიექტურ კოდს _ მორალურ ესპერანტოს, ვინაიდან ვერ უგულვებელვყოფთ სპეციფიურ კულტურულ ასპექტებს. მორალური ესპერანტო გარდა იმისა, რომ მიუღწეველია, საჭიროც არ არის. სამაგიეროდ, უოლცერის აზრით, ჩვენ შეგვიძლია მორალური მინიმუმის შინაარსიან გაგებაზე ვისაუბროთ”. ,,რწმენებსა და ღირებულებებს შორის შეგვიძლია ავარჩიოთ ისინი, რომელიც საშუალებას მოგვცემს, თანავუგრძნოთ, მაგალითად, პრაღის ქუჩებში გამოსულ დემონსტრანტებს.” ,,ჩვენ შეგვიძლია საკუთარ სახლებში აღმოვაჩინოთ, რომ განსაზღვრული რეაქციები და მიზეზები გვაერთიანებს”. შედეგი ასეთი იქნება: შეიქმნება მთელი წყება ნორმებისა, რომელიც ნებისმიერი საზოგადოებისათვის ცხოვრების საზომად გადაიქცევა. სავარაუდოდ, ეს ნორმები კონკრეტულ იურიდიულ მნიშვნელობას შიძენს და მიმართული იქნება მკვლელობის, სიყალბის, წამების, ჩაგვრისა და ტირანიის წინააღმდეგ.დარწმუნებული ვარ, არსებობს სხვა, უფრო სარწმუნო გზა იმის ასახსნელად, რასაც უოლცერმა მორალური მინიმუმი უწოდა. მსურს, გავაგრძელო საუბარი უოლცერის მიდგომის თაობაზე და ყურადღება სამ საკითხზე გავამახვილო.• მაიკლ უოლცერის მოსაზრება ელემენტარულ მორალზე კონსენსუსის შესახებ უსაფუძვლო ნამდვილად არ გახლავთ. არსებობს სხვა პრობლემა: მის მიდგომაში არ ჩანს ის, რომ ,,მინიმალურ” და ,,მაქსიმალურ” მორალს შორის არსებობს არა ,,დუალიზმი”, არამედ კონტინუუმი. კონტინუუმი უშვებს სხვადასხვა ხარისხის კონკრეტულობას მაქსიმუმსა და მინიმუმს შორის. ყოველივე ეს შესასწავლია და გამოსაკვლევი. გამოკვლევაში ყურადღება სხვადასხვა ეროვნების, კულტურისა და რელიგიის წარმომადგენელთა შორის კონსენსუსზეა გასამახვილებელი.• სიმართლისა და სამართლიანობის, როგორც ელემენტარული ეთიკური ღირებულებების, თაობაზე უოლცერი აშკარად მართალია. მაგრამ, საკითხავია, უნდა იქნას გათვალისწინებული ელემენტარული ადამიანობა არა მხოლოდ ლოკალურ და კერძო შემთხვევებში, არამედ მაშინაც, როცა საუბარი ,,კაცობრიობაზე” მიდის? განა არსებობს იმ რეაქციაზე უფრო მძაფრი რეაქცია, რასაც ,,არაადამიანური” მოპყრობა იწვევს? განა არსებობს იმ ბრალდებაზე უფრო მძიმე ბრალდება, რაც ამა თუ იმ სისტემის ,,არაჰუმანურობას” ცხადყოფს? განა არსებობს იმ სასამართლოზე უფრო მძიმე სასამართლო (ნიურნბერგი, ტოკიო თუ დენ ჰააგი), რომელიც კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილ დანაშაულს” მოჰყვება? • ებრაული წარმომავლობის ავტორი, მაიკლ უოლცერი, თავის მოსაზრებათა საილუსტრაციოდ დამაჯერებლად იყენებს ებრაულ ბიბლიას. ჩვენ რაღა გვიშლის ხელს იმისათვის, რომ არა მხოლოდ ებრაულ და ქრისტიანულ, არამედ მსოფლიოს სხვა დიდი რელიგიების ეთიკურ-ფილოსოფიურ ტრადიციებს მივმართოთ და მივმართოთ არა მხოლოდ ილუსტრაციისათვის, არამედ იმისთვის, რომ მას კონკრეტული ფორმა მივცეთ? განსხვავებულ ტრადიციებში ჩვენ შეგვიძლია ვიპოვოთ საერთო ეთიკური ,,მოწოდებები” თუ ,,დირექტივები”, რომელიც გავლენას ახდენს ადამიანის ქცვაზე. აქ საუბარია იმ ოქროს წესებზე, რომელიც კაცობრიობის ყველა დიდ რელიგიურ და ეთიკურ ტრადიციაში არსებობს. შემოგთავაზებთ რამოდენიმეს:1. კონფუცი (დაახლ. ქრისტეს შობამდე 551-489): ,,რასაც არ უსურვებ საკუთარ თავს, ნუ გაუკეთებ მას სხვას” (მსჯელობები 15,23).2. რაბი ჰილელი (ქრისტეს შობამდე 60 წ. _ ქრისტეს შობიდან 10 წ.): ,,ნუ გაუკეთებ სხვას იმას, რაც არ გინდა, რომ გაგიკეთონ შენ” (შაბათი 31ა).3. იესო ნაზარეველი: ,,როგორც გინდათ, რომ მოგექცნენ ადამიანები, თქვენც ისევე მოექეცით მათ” (მათე 7,12; ლუკ. 6,31).4. ისლამი: ,,არ არის მორწმუნე ის, ვინც თავის ძმას არ უსურვებს იმას, რასაც საკუთარ თავს” (40 ჰადითი, ან-ნავავი 13).5. იანიზმი: ადამიანი მიწიერი საგნებისა თუ ყოველი სულიერის მიმართ უნდა იქცეოდეს იმდაგვარად, რაგვარადაც საკუთარ თავს მოექცეოდა” (სუტრაკიტანგრა I.11.33).6. ბუდიზმი: მდგომარეობა, რომელიც სასიამოვნო და სასიხარულოა ჩემთვის, ასეთივე უნდა იყოს სხვისთვისაც; და თუ მდგომარეობა, რომელიც სასიამოვნო და სასიხარულო არ არის ჩემთვის, როგორ შეიძლება ვუსურვო ის სხვას?” (სიმიუტა ნიკაია V, 353.35-354.2).7. ინდუიზმი:L,,არ უნდა მოვექცეთ სხვას იმ ფორმით, რაც არ გვესიამოვნებოდა ჩვენ, ასე რომ მოგვცეოდნენ. ეს არის მორალის არსი” (მაჰაბჰარატა XIII.114.8).