სახელმწიფო და რელიგია ევროპაში

(დიდი ბრიტანეთი, საფრანგეთი, ჰოლანდია)

შედარებითი ანალიზი


თენგიზ დალალიშვილის თარგმანი


შესავალი


პირველ ყოვლისა შევეცდები, აღვწერო ზოგადი სურათი ევროპაში სახელმწიფოსა და რელიგიის ურთიერთდამოკიდებულების თაობაზე. ევროპელები, ფორმალურად, ურთიერთობის სამ ტიპს განიხილავენ:

1. სეპარატისტულ სისტემაში სახელმწიფო და რელიგია მკვეთრადაა ერთმანეთისაგან გამიჯნული. ასეთი სისტემა არსებობს საფრანგეთში, ირლანდიაში, ბელგიასა და ჰოლანდიაში.
2. კონკორდატისა და შეთანხმების სისტემაში ურთიერთობები ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის შეთანხმების საფუძველზეა დარეგულირებული. კონკორდატის სისტემას კათოლიკური ეკლესია იყენებს, შეთანხმების სისტემას კი პროტესტანტული ეკლესია. კონკორდატისა და შეთანხმების პრაქტიკა დამახასიათებელია გერმანიის, იტალიისა და ესპანეთისათვის.
3. სახელმწიფო ეკლესიის სისტემაში სახელმწიფოს მეთაური, ამავე დროს, ეკლესიის მეთაურიცაა. მსგავსი სისტემა დღესდღეობით გავრცელებულია ნორვეგიაში, დანიასა და ინგლისში. 2000 წლამდე იგი არსებობდა შვედეთშიც.

ასეთ კლასიფიკაციას შეცდომაში შევყავართ, ვინაიდან იგი რელიგიების დისკრიმინაციას და ერთი რომელიმე რელიგიის პრივილეგირებას აძლევს ბიძგს. ბელგიასა და ირლანდიაში, სადაც არ არსებობს კონკორდატის პრაქტიკა, კათოლიკური ეკლესიის პოზიციები გაცილებით უკეთაა დაცული, ვიდრე სხვა რომელიმე ქვეყანაში. ინგლისის ეკლესია სახელმწიფო ეკლესიაა, მაგრამ არ სარგებლობს მხარდაჭერით სახელმწიფოს მხრიდან. განსხვავებული ვითარებაა გერმანიაში. როგორც ვიცით, ირლანდიასა და საფრანგენთში სეპარატისტული სისტემა ფუნქციოანირებს. მიუხედავად ამისა, ირლანდიელები თავიანთ კონსტიტუციაში წმინდა სამებას აღიარებენ. რაც შეეხება ფრანგულ კონსტიტუციას, იქ განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს ლაიციზმს. სეპარატისტულ და შეთანხმებათა სისტემაში რელიგიები დოქტრინალური და ორგანიზაციული თავისუფლებებით სარგებლობს. სხვა ვითარებაა სახელმწიფო ეკლესიის შემთხვევაში. სახელმწიფო ეკლესიას აქვს მხოლოდ ერთი დოქტრინალური თავისუფლება. ეკლესიის ორგანიზაციას განსაზღვრავს სახელმწიფო (მაგ. ეპისკოპოსების დანიშვნა). ცნობილია, რომ სეპარატისტული მოდელი მკვეთრად ემიჯნება იმ სისტემებს, რომლებშიც არ არსებობს შეთანხმებების პრაქტიკა. თუმცა იგი რელიგიებთან ურთიერთობებს იმავე კრიტერიუმებით არეგულირებს, რაც სხვა სისტემებისთვისაა დამახასიათებელი.
ჩვენს მიერ ზემოთ აღნიშნული კლასიფიკაცია ისტორიული თვალსაზრისით უფროა საინტერესო. სახელმწიფო ეკლესიის იდეა პროტესტანტულ ქვეყნებში დაიბადა, კონკორდატის პრაქტიკა კათოლიკურ ქვეყნებში, სეკულარულმა სახელმწიფოებმა კი ეკლესიისა და სახელმწიფოს ერთმანეთისაგან გამიჯვნა არჩიეს. ჟამთასვლისას ამ ტრდიციების უნიფიცირება მოხდა. სეკულარიზმმა ფართოდ გაიდგა ფესვები ევროპაში. ვატიკანის მეორე კრებამ პოზიციები დაათმობინა კათოლიკურ ეკლესიას სახელმწიფოსთან ურთიერთობებში. მწვავედ აღარ იდგა ფრანგული ანტიეკლესიური ლაიციზმის საკითხი. აქედან გამომდინარე, დღეს ჩვენ უკვე შეგვიძლია ვისაუბროთ ევროპულ მოდელზე, რომელიც მთელს ევროპაში ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობებს არეგულირებს. ეს მოდელი სამი ძირითადი პუნქტისაგან შესდგება: აღმსარებლობის თავისუფლება, სახელმწიფოს ნეიტრალური პოზიცია და სახელმწიფოსა და ეკლესიის კოოპერაცია.
1. აღმსარებლობის თავისუფლებას ჯერ საერთაშორისო და ევროპული სამართალი, ხოლო შემდგომ ნაციონალური საკონსტიტუციო სამართალი უმაგრებს ზურგს. უნდა გავითალისწინოთ ისიც, რომ ევროპული სამართალი კონსტიტუციურ სამართალზე მაღლა დგას. ცალკეული ქვეყნის საკანონმდებლო ორგანოებს უფლება არ აქვთ მიიღონ ისეთი კანონები, რომელიც წინააღმდეგობაში მოვა ევროპულ სამართალთან. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ნებისმიერ მოქალაქეს შეუძლია მიმართოს ევროპულ სასამართლოს. ევროპაში ყველა სახელმწიფოს როდი აქვს კოდიფიცირებული კონსტიტუცია, მაგრამ ადამიანის უფლებების დაცვა და ეკლესიის სახელმწიფოსაგან გამიჯვნა ყველასათვის თანაბრად სავალდებულოა. სავალდებულოა რელიგიის თავისუფლების უზრუნველყოფაც. რელიგიის თავისუფლებას ეხება ,,საერთაშორისო პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ” (მიიღეს 1966 წლის 19 დეკემბერს), რომლის XVIII მუხლშიც ვკითხულობთ:

1. თითოეული ადამიანი სარგებლობს აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლებით. ეს უფლება შეიცავს თავისუფლებას _ საკუთარი შეხედულებისამებრ ჰქონდეს თუ მიიღოს რელიგია ან მრწამსი და თავისუფლად აღიარებდეს თავის რელიგიასა და მრწამსს როგორც ცალკე, ისე სხვებთან, საჯარო თუ კერძო წესით, ასრულებდეს და გამოხატავდეს საკუთარ რელიგიას ლოცვით, მოძღვრებითა და სწავლებით.
2. არავინ უნდა დაექვემდებაროს იძულებას, რომელიც ლახავს მის თავისუფლებას _ ჰქონდეს ან მიიღოს საკუთარი არჩევანის რელიგია ან მრწამსი.
3. რელიგიისა და მრწამსის აღიარების თავისუფლება შეიძლება შეიზღუდოს მხოლოდ კანონით დადგენილ შემთხვევებში და საზოგადოების უშიშროების, წესრიგის, ჯანმრთელობისა და მორალის, ისევე როგორც სხვა პირთა ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის მიზნით.

აღმსარებლობის თავისუფლებაზე საუბარია ასევე ,,ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპის კონვენციაში” (მიღებულ იქნა 1950 წლის 4 ნოემბერს). კონვენციის IX მუხლში ვკითხულობთ:

1. ყოველ პიროვნებას აქვს მრწამსის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლების უფლება; ეს უფლება მოიცავს რელიგიისა და რწმენის შეცვლის თავისუფლებას, როგორც ინდივიდუალურად, ისე სხვებთან ერთად, საჯარო თუ კერძო წესით, თავისუფლებას, ასრულებდეს თავის რელიგიას ან რწმენას აღმსარებლობით, მოძღვრებით, რიტუალების შესრულებითა და დაცვით.
2. ადამიანის რელიგიისა და რწმენის გამოხატვის თავისუფლება ექვემდებარება მხოლოდ ისეთ შეზღუდვებს, რომელიც განსაზღვრულია კანონით და აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ინტერესებიდან გამომდინარე საზოგადოებრივი წესრიგის, ჯანმრთელობისა და ზნეობის, ან სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებათა დასაცავად.

რელიგიის თავისუფლება საზოგადოებრივი წესრიგის, ჯანმრთელობის, მორალისა და სხვათა უფლებების სახელით იზღუდება. რელიგიის თავისუფლება ხომ მხოლოდ და მხოლოდ პიროვნების სინდისის უსაზღვრო თავისუფლებაა. შეგვიძლია ვიწამოთ ის, რაც გვსურს. შეზღუდვა ეხება მხოლოდ და მხოლოდ რწმენის გამოხატვას. ის, რომ მე პოლიგამიას ვემხრობი, არ არის აკრძალული, მაგრამ თუ ამ იდეას პრაქტიკულად აღვასრულებ, დავისჯები.

2. სახელმწიფოს ნეიტრალური პოზიცია. ამ პრინციპის მიხედვით, სახელმწიფომ თავი უნდა შეიკავოს რელიგიურ საკითხებში ჩარევისაგან, რადგან არ წარმოადგენს კვალიფიციურ სუბიექტს. სახელმწიფომ უნდა აღიაროს რელიგიური თემების კომპეტენცია და უზრუნველყოს მათი ავტონომია.
ამ თვალსზრისით, რელიგიური თემები გაცილებით მეტი უფლებებით სარგებლობენ, ვიდრე სხვა ტიპის გაერთიანებები. რელიგიური თემები თავად წყვეტენ რწმენის საკითხებს და თავადვე განსაზღვრავენ თემის ორგანიზაციის ფორმებს. ჩვეულებრივი გაერთიანებებისაგან განსხვავებით, რელიგიური თემები არ არიან ვალდებულნი, თავიანთი ურთიერთობებში დაიცვან დემოკრატიის პრინციპები. იმ სახელმწიფოებში, სადაც ეროვნული ეკლესიები არსებობდნენ, პოლიტიკურმა ელიტამ თვითშეზღუდვის პრინციპი პრაქტიკულად განახორციელა, რამაც ეროვნული ეკლესიების გაუქმება გამოიწვია. მსგავსი რამ მოხდა მაგალითად შვედეთში 2000 წლის 1 იანვარს. რელიგიური თემების ავტონომია გულისხმობს შემდეგს: თემების დევნა და აკრძალვა, მათი რელიგიური მოძღვრებების გამო, დაუშვებელია. რელიგიურ გაერთიანებას შეუძლია უგულშემატკივროს ისლამური სახელმწიფოს იდეას და არ იქნას ამის გამო პასუხისგებაში მიცემული. თუ თემის ერთ-ერთი წევრი დანაშაულს ჩაიდენს, გაასამართლებენ მას, როგორც ინდივიდს, და არა მის თემს.

3. კოოპერაცია სახელმწიფოსა და რელიგიურ თემებს შორის ნებისმიერ ევროპულ სახელმწიფოში არსებობს. მას მიკერძოება ახასიათებს. სახელმწიფოს მხრიდან ფინანსური მხარდაჭერის უზრუნველყოფა, სახელმწიფო მედია, რელიგიური აღზრდა-განათლება საჯარო სკოლებში _ ეს ის სფეროებია, სადაც ყველა რელიგიური თემი თანაპარი პრივილეგიებით ვერ სარგებლობს. არსებობს ზოგადი წესი: რაც უფრო ახლოს დგას რელიგიური თემების მიზნები სეკულარული სახელმწიფოს მიზნებთან, მით უფრო ძლიერია კოოპერაცია და პირიქით.
ამ ქვეთავის ბოლოს შეგვიძლია გავაკეთოთ მარტივი დასკვნა: ფუნდამენტური უფლებები ყველასათვის, კოოპერაცია რჩეულთათვის.


დიდი ბრიტანეთი

დიდ ბრიტანეთში არ არსებობს დაწერილი კონსტიტუცია და კონსტიტუციური სასამართლოს მსგავსი ინსტიტუტი. უზენაესი ინსტიტუცია ლორდთა პალატაა, რომელსაც არ აქვს უფლება შეცვალოს ან დაბლოკოს პარლამენტის მიერ მიღებული კანონები. ლორდთა პალატაში ფუნქციონირებს ხუთი ლორდით დაკომპლექტებული იურიდიული კომიტეტი, რომელიც უზენაესი სასამართლოს ავტორიტეტით სარგებლობს. კომიტეტი განიხილავს იმ შემთხვევებს, რომელსაც სააპელაციო სასამართლო დაუშვებს. იგი არ იღებს ისეთ სარჩელებს, რომელიც ამა თუ იმ კანონის გაუქმებას ეხება. გერმანიისაგან განსხვავებით დიდი ბრიტანეთში არ არსებობს საკონსტიტუციო სარჩელის პრაქტიკა. საკონსტიტუციო პრობლემები ინგლისში მოგვარებულია პოლიტიკურად, მაგრამ არა იურიდიულად. პარლამენტი უბრალო უმრავლესობით იღებს ახალ კანონებს ან ცვლის ძველს. დიდი ბრიტანეთის სამართლებრივი სისტემა არ ცნობს კონსტიტუციის უზენაესობის პრინციპს. უმაღლეს ძალაუფლებას პარლამენტი ფლობს. პარლამენტის მიერ მიღებული კანონები კი ქმნიან კონსტიტუციას. აქედან გამომდინარე, პარლამენტის, როგორც უზენაესი ინსტანციის, მიერ მიღებული კანონები ვერ იქნება არაკონსტიტუციური. 1972 წელს ინგლისის პარლამენტმა მიიღო ,,the european communities Act”, რის შემდეგაც ევრო კავშირის სამართალი ავტომატურად გახდა ეროვნული სამართალი. 1998 წლამდე ინგლისში არ არსებობდა კანონი, რომელიც ადამიანის უფლებების დაცვას საერთაშორისო სტანდარტების მიხედვით უზრუნველყოფდა. პირველი ნაბიჯი 1998 წელს გადაიდგა. პარლამენტმა მიიღო ადამიანის უფლებათა აქტი, რითაც მოახდინა ადამიანის უფლებათა და ფუნდამენტურ თავისუფლებათა დაცვის ევროპის კონვენციის რატიფიკაცია. აღმსარებლობის თავისუფლება ერთ-ერთია ფუნდამენტურ თავისუფლებათაგან.
1533 წელს ინგლისის მეფე ჰენრი VIII რომის პაპს დაუპირისპირდა და საკუთარი, ანგლიკანური სახელმწიფო ეკლესია დააფუძნა. ეს ეკლესია ,,ინგლისის ეკლესიის” სახელწოდებითაა ცნობილია. მასში გაერთიანებულია: ,,უელსის ეკლესია”, ,,შოტლანდიის ეპისკოპალური ეკლესია” და ,,ირლანდიის ეკლესია”. დიდ ბრიტანეთში დამოუკიდებლად არსებობს ,,შოტლანდიის ეკლესია”, რომელიც მეორე სახელმწიფო ეკლესიაა. XVIII საუკუნის შემდეგ ინგლისის ეკლესია ვეღარ ახდენს გავლენას პოლიტიკაზე და ყურადღებას სოციალური ცხოვრების სხვადასხვა ასპექტებზე ამახვილებს. ამდენად, ის არის ერთადერთი ეკლესია, რომელიც დაზღვეული აღმოჩნდა მკრეხელობისაგან. გარკვეულმა პრობლემებმა იჩინა თავი რუშდის საქმესთან დაკავშირებით. 1944 წლისა და 1988 წლის განათლების კანონის მიხედვით სკოლებში ქრისტიანული რელიგიის სწავლება სავალდებულო გახდა. ყოველი სასწავლო დღე სკოლებში ქრისტიანული ლოცვით იწყებოდა. ანგლიკანური ქონწინება ოფიციალურად იქნა აღიარებული. დროთა განმავლობაში ანალოგიური პრივილეგიები კათოლიკეებმა და ებრაელებმაც მოიპოვეს. მათ უფლება მისცეს, ჰქონოდათ საკუთარი კონფესიური სასწავლებლები, რომლებსაც მატერიალური დახმარება სახელმწიფოსგან უნდა მიეღოთ.
რაც შეეხება მუსლიმებს, ინგლისში მათი უფლებები 1998 წლამდე იგნორირებული იყო. მუსულმანებთან ურთიერთობა შეიძლება სამ ფაზად დავყოთ. პირველი ფაზა 1980-იანი წლების დასაწყისამდე გრძელდება. სახელმწიფოს ოფიცილურმა პოლიტიკამ მიზნად დაისახა ადამიანთა ინტეგრაცია კულტურული განსხვავების მიუხედავად, რასაც შედეგად ასიმილაცია მოჰყვა. მეორე ფაზაში განხორციელდა მულტიკულტურულობის იდეა, რასაც სახელმწიფოს ავანსცენაზე ახლად გამოსულმა მეორე თაობის წარმომადგენლებმა მისცეს ბიძგი. ამ იდეას ერთის მხრივ, ნაციონალურმა პოლიტიკამ შეუქმნა სერიოზული წინააღმდეგობა, ვინაიდან ისლამი მაშინ იგნორირებული იყო, მეორეს მხრივ, მას ანტიდასავლური ისლამიზმის ფართოდ გავრცელებამ შეუშალა ხელი. ამავე პერიოდში დიდ ბრიტანეთში საუბარი დაიწყეს მულტიკულტურალიზმის გაგებაზე საერთო კულტურის კონტექსტში. ეს პროექტი არ ცნობდა ინდივიდის მოთხოვნილებებს. იგი უფრო საზოგადოებების სეპარაციას ითვალისწინებდა. საუბარია სეპარატიზმზე. დიდ ბრიტანეთში ვროპული სტანდარტებისადმი ადაპტაციის პროცესი 1998 წლიდან დაიწყო. სახელმწიფო ეკლესიამ დაკარგა პრივილეგიები და სხვა რელიგიებს გაუთანაბრდა.
ეს ფაზები, ნაწილობრივ, ნაციონალური პოლიტიკით იყო ნაკარნახევი. ყველაზე მთავარი ამ შემთხვევაში არის ის, რომ სახელმწიფო არ აღიარებდა ისლამს, როგორც რელიგიას და აქედან გამომდინარე, ბუნებრიავია, უგულვებელყოფდა მუსულმანთა ინტერესებსა და მოთხოვნებს პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. დიდ ბრიტანეთში მუსულმანთა ცხოვრებას კანონთა ორი ჯგუფი არეგულირებდა. ერთი ჯგუფი მოიცავს მოქალაქეობისა და იმიგრაციის კანონებს. პირველი კანონი, ,,the nationality act”, რომელიც 1948 წელს მიიღეს, იყო ძალიან ლიბერალური. მან მწვანე შუქი აუნთო იმიგრანტებს. ვითარება შეიცვალა 1962 წლის შემდეგ. კანონები, რომლებიც XX ს-ის 60-იანი წლების შემდეგ დიდ ბრიტანეთში გამოიცა, აბრკოლებდნენ იმიგრაციის პროცესს. ჩამოვთვლით ამ კანონებს: ,,the commonwealth Immigrant Act” 1962, ,,the commonwealth Immigrant Bill” 1968, ,,the immigration Act” 1971, ,,the nationality Act” 1981. მეორე ჯგუფი ნორმებისა ანტირასისტული კანონებისაგან შედგება. 1960-იან წლებში, როდესაც იმიგრაციის გამო დღითი დღე მატულობდა მღელვარება, საზოგადოებაში თავი იჩინა რასიზმმა. ამიტომ, აუცილებელი გახდა ანტირასისტული კანონების მიღება. 1965, 1968 და 1976 წლებში დაამტკიცეს ,,the Race relation Act”. ეს კანონები ადამიანებს ეთნიკური ნიშნით ყოფდა და არ აღიარებდა რელიგიას. შეიქმნა მეტად უცნაური სიტუაცია. კვების საკითხებში მუსლიმანები ინდოელ ინდუსებთან და კარიბელ ქრისტიანებთან ერთად გააერთიანეს, რადგანაც მათ მუქი ფერის კანი ჰქონდათ. ერთმა ინგლისელმა დამქირავებელმა, რომლისთვისაც ერთი და იგივე იყო ისლამი და ტერორი, სამუშაო არ მისცა მუსულმანს. იგი გაასამართლეს არა ისლამის, არამედ აზიელების დისკრიმინაციისათვის. დაზარალებული მუსულმანი ინდოეთიდან იყო (დიდი ბრიტანეთის მუსულმანთა 90% ინდური სუბკონტინენტიდანაა). რუშდის შემთხვევას თუ განვიხილავთ, მუსულმანებს არავითარი საბაბი არ გააჩნდათ ,,სატანური ლექსების” ავტორის წინააღმდეგ, ვინაიდან ანგლიკანებისაგან განსხვავებით ისლამი არ იყო დაზღვეული მკრეხელობისაგან. ამიტომ 1989 წელს მუსულმანები დაბეჯითებით ითხოვდნენ ეთნიკური თემის სტატუსის მოხსნას. ეს მცდელობა წარუმატებელი აღმოჩნდა. მუსულმანები სიკხებისა და ებრაელების მაგალითით ხელმძღვანელობდნენ. ასეთი ტიპის ნაციონალური პოლიტიკა ნეგატიურად აისახა ისეთ საკითხებში, როგორიც იყო, მაგალითად, კერძო ისლამური სკოლების ლეგალიზაცია. თუმცა, ბევრ საკითხში მაინც არსებობდა მუსულმანთა ინტერსების განხორციელების შესაძლებლობები.
1998 წელს დიდ ბრიტანეთში ვითარება ევროპული სტანდარტების შემოსვლამ შეცვალა. მუსულმანებმა მოიპოვეს საკუთარი სკოლების გახსნის უფლება. დიდი ბრიტანეთის ხელისუფლებამ სცნო და დააფინანსა კიდეც მუსლიმთა დაწყებითი სკოლები: ისლამია ლონდონში (1994 წელს იგი სახელმწიფომ არ აღიარა) და ალ-ფურგანი ბირმინგემში; ბრედფორდში გაიხსნა ფევერშემის კოლეჯი. 1999 წელს ინგლისის ხელისუფლებამ მუსულმან სასულიერო პირებს ციხეებისა და საავადმყოფოების კარიც გაუღო. ასე რომ, ისლამი კათოლიციზმსა და იუდაიზმს გაუთანაბრდა. 2001 წელს მოსახლეობის აღწერაში შეტანილ იქნა ისლამისადმი კუთვნილების კრიტერიუმიც. ოფიციალურ მოხსენებაში, რომელიც 11 სექტემბრის შემდეგ გამოვლენილ რასისტული შემთხვევებს ეხებოდა, მუსულმანებზე განხორციელებული თავდასხმების ფაქტებიცაა ჩამოთვლილი.
მიუხედავად ისლამის ნაციონალურ დონეზე იგნორირებისა, დღეს მუსულმანები გაცილებით მეტი უფლებებით სარგებლობენ ინგლისში, ვიდრე სხვა რომელიმე ევრპულ სახელმწიფოში, რისი მიზეზიც დიდ ბრიტანეთში არსებული დეცენტრალიზებული სისტემა გახლავთ. ნაციონალური კანონები ღიად ტოვებენ ყოველდღიურ ცხოვრებასთან დაკავშირებულ საკითხებს. მათი განხილვა ლოკალურ დონეზე ხდება ჩვეულებითი სამართლის გათვალისწინებით. კომუნალური ორგანოები ფართო უფლებამოსილებებით სარგებლობენ განათლების, კეთილდღეობის, ეკონომიკის, ჯანმრთელობისა თუ ურბანიზმის საკითხებში.
ასე რომ, მუსლიმთა გაერთიანება რელიგიური თემის მაგიერ კომუნალურ-საყოფაცხოვრებო ორგანიზაციად იქცა. დომინირებდა მეჩეთთა გაერთიანება (1980-იან წლებში მათი რიცხვი 500 აღწევდა, ხოლო 1990-იან წლებში 900-მდე გაიზარდა). 1980-იანი წლების პირველ ფაზაში მუსულმანებმა ხანგრძლივი მოლაპარაკებების შედეგად მრავალ კომუნასა და ქალაქში მოახერხეს თავიანთი მოთხოვნების (ისლამური სასაფლაოები, ისლამური დაკრძალვა) დაკმაყოფილება. 1947 წლიდან ისლამური მეჩეთები ინგლისური ქალაქების იერ-სახეს ავსებენ. პატარა მეჩეთებს ავტოსადგომებზე ადგილები გამოეყო. ოფიციალურად იქნა აღიარებული ისლამური ქორწინება. არსებობს ორი სასამართლო გადაწყვეტილება, რომელშიც მუსულმანთა ჩვეულებით სამართალზე დაყრდნობით ურვიდის გადახდა სავალდებულოდ იქნა მიჩნეული.
1980-იან წლებში დიდ ბრიტანეთში მულტიკულტურალიზმის გაფართოვებასთან და საზოგადოებრივ ასპარეზზე მეორე თაობის გამოსვლასთან ერთად საზოგადოებაში მყარად დაიწყო ფეხის მოკიდება ისლამმა. დიდ ბრიტანეთში მეორე თაობა გაცილებით მეტი ნდობით სარგებლობდა მუსულმანთა წრეში, ვიდრე მათი წინამორბედები. აქედან გამომდინარე, მათ შეეძლოთ მუსულმანური ინტერესთა ჯგუფები საზოგადოებრივი ცხოვრების შემადგენელ ნაწილად ექციათ. ეს ასეც მოხდა. მუსულმანები ჩართულნი იყვნენ პოლიტიკური ინსტიტუტების საქმიანობაში და მნიშვნელოვანი თანამდებობები ეჭირათ კომუნებში. საკმაოდ ძლიერი იყო მათი პოზიციები ისეთ ქალაქებში, როგორიცაა ბრედფორდი, ლეიჩესტერი და ბირმინგემი.
ვითარება გართულდა 1979 წლის შემდეგ, როდესაც გავრცელება დაიწყო ისლამიზმმა. რუშდის საქმის (1989) შემდეგ მუსულმანებს შორის ფართო გასაქანი ჰპოვა ანტიდასავლურმა გრძნობებმა. ჰომეინის მოთხოვნას, სიკვდილით დაესაჯათ რუშდი, ბევრი მიესალმა და მათ შორის ისლამის რჯულზე შემდგარი ბრიტანელი მომღერალი სტივენსიც. რასისტული განწყობები დღითი დღე მძაფრდებოდა. კონფესიური პოლარიზაცია სახეზე იყო. გოლფის ომის შემდეგ ბრიტანელები აღარ იყვნენ ლოიალურად განწყობილნი მუსულმანების მიმართ. ავღანეთის ომში დაახლოებით 600 მუსულმანი ბრიტანელი იბრძოდა თალიბების მხარეს, რის გამოც ინგლისის საზოგადოებაში კიდევ უფრო შემცირდა ნდობის ხარისხი მუსულმანების მიმართ. მულტიკულტურალიზმი, რომელიც ინტეგრაციისათვის ყველაზე ხელსაყრელი შანსი უნდა ყოფილიყო, ესენციალისტური საერთო კულტურული გაგების გამო უმთავრეს დაბრკოლებად აღიმართა ინტეგრაციის გზაზე. მან სეპარატიზმი გააძლიერა. 1990-იანი წლებიდან მოყოლებული გერმანიაში სოციალური მეცნიერებების წარმომადგენლები ინტენსიურად საუბრობენ დეზინტეგრაციაზე. სახელმწიფოსა და რელიგიის ურთიერთდამოკიდებულის სამი ევროპული მოდელიდან დიდი ბრიტანეთის პოლიტიკური დისკურსის ნაწილს წარმოადგენს მესამე, ანუ სახელმწიფოსა და რელიგიის კოოპერაციის სისტემა. ისღა დაგვრჩენია, იმედი დავიტოვოთ, რომ 1998 წლიდან მოყოლებული დიდი ბრიტანეთის ევროპულ სტანდარტებთან დაახლოება დემოკრატიის საფუძვლების, უფრო კონკრეტულად რომ ვთქვათ, რელიგიის თავისუფლებისა და რელიგიისა და რწმენის საკითხებში სახელმწიფოს ნეიტრალურ პოზიციის თაობაზე დისკუსიას მისცემს ბიძგს, რაც ახალი სტიმული იქნება ინტეგრაციისათვის.


საფრანგეთი

საფრანგეთი ლაიცისტური რესპუბლიკაა. 1905 წელს, სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის მძაფრი დაპირისპირების შემდეგ, საფრანგეთში გამოვიდა კანონი, რომელმაც სახელმწიფოსა და რელიგიის ურთიერთობები დაარეგულირა. ამ პერიოდიდან მოყოლებული საფრანგეთის სამართლებრივი სისტემა სახელმწიფოსა და ეკლესიას მკაფიოდ მიჯნავს ერთმანეთისაგან. სახელმწიფო უზრუნველყოფს სინდისისა და აღმსარებლობის თავისუფლებას საზოგადოებრივი წესრიგის ფარგლებში. სახელმწიფო არ აღიარებს არც ერთ რელიგიას და არ აფინანსებს მათ. ამიტომ კონკორდატები და ხელშეკრულებები სრულიად ზედმეტი აღმოჩნდა. 1801 წელს დადებული კონკორდატი საფრანგეთის მხოლოდ სამ პროვინციაში, ელზასში, ლოტარინგიასა და ვოგეზშია შენარჩუნებული. რელიგიებს აქვთ საკუთარი ორგანიზაციები: საფრანგეთის ეპისკოპოსთა კონფერენცია, პროტესტანტული ფედერაცია, ინტერეპისკოპალური ორთოდოქსული კომიტეტი, იუდაისტური ინსტიტუტების წარმომადგენელთა საბჭო და ბუდისტთა კავშირი. წარმოდგენილი არ არის მხოლოდ ისლამი (არა და მას საფრანგეთში მილიონამდე მიმდევარი ჰყავს), ვინაიდან მუსულმანები ვერ თანხმდებიან საერთო წარმომადგენლობაზე. რელიგიები საფრანგეთში თანასწორი უფლებებით სარგებლობენ იმის მიუხედავად, თუ რა რაოდენობის მიმდევარი ჰყავს თითოეულს.
მიუხედავად ამისა, ძირითადად ისტორიული მიზეზების, ასევე თავისი სიდიდისა და გავლენის გამო, უპირატესობა კათოლიკურ ეკლესიას ენიჭება. კერძო სკოლების უმრავლესობა კათოლიკურია და მათ სახელმწიფო აფინანსებს. საფრანგეთში მხოლოდ ერთი ისლამური სკოლა ფუნქციონირებს. საკულტო ნაგებობები, რომლებიც 1905 წლამდე სახელმწიფო მფლობელობაში იყო, საკუთრებაში გადაეცა კათოლიკურ ეკლესიას, რომელიც მათ მოვლა-პატრონობაზეც ზრუნავს. 1987 წელს მიღებული კანონი ითვალისწინებს საგადასახადო შეღავათებს ეკლესიური ასოციაციებისა და გაერთიანებებისათვის განკუთვნილ შემოწირულობებზე. ამ კანონით ყველაზე მეტი სარგებელი კათოლიკურმა ეკლესიამ ნახა. 1905 წელს საფრანგეთში გამოიცა კანონი, სადაც სპეციფიურ რელიგიურ ორგანიზაციებზეა საუბარი. კანონის მე-4 მუხლი განმარტავს, რომ საკულტო ორგანიზაციამ სათანადო რელიგიის საკულტო წესების მიხედვით უნდა იმოქმედოს. 1924 წელს კათოლიკურმა ეკლესიამ ამ მუხლზე დაყრდნობით დიოცეზური ასოციაციების აღიარების უფლება მოიპოვა. ამ კანონით დაშვებული ორგანიზაციები არანაირ მხარდაჭერას არ იღებენ სახელმწიფოს მხრიდან, თუმცა მათ უფლება აქვთ, მიიღონ შემოწირულობები და საჩუქრები, რაც არ იბეგრება სახელმწიფოს მიერ.
რელიგიურ ჯგუფებს ორგანიზაციის შექმნის შესაძლებლობებს აძლევს ასევე 1901 წელს გამოცემული კანონი. ეს კანონი იმთავითვე კათოლიკური ეკლესიის წინააღმდეგ იყო მიმართული. მე-13 მუხლის მიხედვით დაუშვებელი იყო რელიგიური კონგრეციების დაფუძნება კანონით გათვალისწინებული ნებართვის გარეშე. მოგვიანებით ეს კანონი რამდენადმე შეარბილეს. აგრესიული დამოკიდებულება სახელმწიფოსა და რელიგიას შორის მშვიდობიანმა ლაიციზმმა შეცვალა. 1901 წლის კანონი როგორც მკვიდრი, ისე უცხოელი მოსახლეობის ორგანიზაციების დაფუძნების საკითხსაც არეგულირებს. 1930-იან წლებში საფრანგეთში უცხოელთა ორგანიზაციების დაფუძნება შინაგან საქმეთა სამინისტროს თანხმობაზე იყო დამოკიდებული. ეს გასაგებია: ფრანგები ცდილობდნენ, თავიდან აერიდებინათ გარედან მომავალი ფაშიზმის საფრთხე. ამ ფაქტმა მოგვიანებით სერიოზული დაბრკოლება შეუქმნა მიგრანტებს საკუთარი ორგანიზაციების შექმნის საკითხში. 1981 წელს გაუქმდა აკრძალვის დეკრეტი, რაც შედეგი იყო მუსულმანთა გამოსვლებისა. ისინი საკუთარი ორგანიზაციების დაფუძნების უფლებას ითხოვდნენ. 1901 წლის კანონი ამ ორგანიზაციების კულტურული და სოციალური აქტივობების დაფინანსებასაც ითვალისწინებს. ფინანსდება მათი რელიგიური აქციებიც, ვინაიდან საფრანგეთში რელიგია კულტურის საკითხია. 1987 წლის კანონი ამ ორგანიზაციებს დამატებით შემოწირულობებისა და საჩუქრების მიღების უფლებას ანიჭებდა. ამ კანონმა საფრანგეთში ორგანიზებული ისლამის განვითარებისათვის საკმაოდ მყარი ფინანსური გარანტიები შექმნა.
მიუხედავ ასეთი გარანტიებისა საფრანგეთში ჯერ კიდევ არ არის გარკვეული ისლამური წარმომადგენლობის საკითხი. დანარჩენი ხუთი დიდი რელიგია კი ორგანიზებულია. ყოველ მათგანს ჰყავს თავისი, სახელმწიფოს მიერ აღიარებული, წარმომადგენელი. ისინი თავიანთი თემების ინტერესებს სხვადასხვა საკონსულტაციო გაერთიანებებსა თუ საჯარო დაწესებულებებში (მაგალითად, კულტის სოციალური ბანკის სამთავრობო საბჭოში) წარმოადგენენ. მუსულმანებს კი არავინ ჰყავთ ისეთი, ვინც მუსულმათა ინტერესებს დაიცავდა. მთავარი დაბრკოლება თავად მუსულმანთა შორის არსებული უთანხმოება გახლავთ. საკმაოდ დიდია აზრობრივი განსხვავება ეთნიკურ ჯგუფეს, პოლიტიკურ მიმდინარეობებსა თუ მამებისა და შვილების თაობებს შორის. საფრანგეთის ხელისუფლება შეეცადა, შეექმნა ახალი რელიგიური ელიტა, რომელიც ისლამის თეოლოგიურ დონეს აამაღლებდა. ეს მცდელობა წარუმატებელი აღმოჩნდა. ალი მერადის მიერ 1989 წელს წარმოდგენილმა პროექტმა, რომელიც თეოლოგიური ფაკულტეტის შექმნას ითვალისწინებდა, დღემდე ვერ პოვა ფართო გასაქანი. საფრნაგეთში, 1905 წლის კანონის საფუძველზე, ისლამის სხვა რელიგიებთან გათანაბრების საკითხი დღემდე დღის წესრიგში დგას.
ამ კუთხით, საინტერესო იქნება თუ მუსულმანების მიმართ კათოლიკური ეკლესიის დამოკიდებულებაზე ვისაუბრებთ. 1970-იანი წლების ბოლომდე კათოლიკური ეკლესია მუსულმანებს მოკავშირეებად მოიაზრებდნენ ლაიცისტური სახელმწიფოს წინააღმდეგ. ეკლესია ეხმარებოდა მათ შესაძლებლობების ფარგლებში. კათოლიკეებმა მუსულმანებს დაუთმეს კაპელები, რათა ამ უკანასკნელთ საკუთარი ღვთისმსახურების საშუალება ჰქონოდათ. 1981 წლის შემდეგ, როდესაც ისლამმა მასიურად იწყო გავრცელება საზოგადოებაში, ისლამისტების ზეგავლენით შეიცვალა მუსულმანთა დამოკიდებულება კათოლიკური ეკლესიის მიმართ. კათოლიკური ეკლესიის კეთილგანწყობა სისუსტისა და დაცემის ნიშნად მიიჩნიეს. მათი აზრით, სწორედ ამის გამო მიუყიდიათ კათოლიკეებს თავიანთი საკულტო შენობები ძლევამოსილი მუსულმანებისათვის. მუსულმანთა მხრიდან ასეთმა რეაქციამ ძირეულად შეცვალა კათოლიკური ეკლესიის დამოკიდებულება ლაიცისტური სახელმწიფოს მიმართ. თუ ადრე კათოლიკური ეკლესია ლაიციზმს მტრობდა, ამჯერად მის თავგამოდებულ დამცველად მოგვევლინა. კათოლიკეების არგუმენტი ასეთი იყო: ლაიცისტური სახელმწიფო რელიგიათა თანაარსებობის შესაძლებლობებს იძლევა. კათოლიკურმა ეკლესიამ, 1905 წლის კანონზე დაყრდნობით, ისლამის კონფესიად აღიარებას დაუჭირა მხარი.
1981 წელს საფრანგეთში გამოიცა კანონი ასოციაციების შესახებ. ამ კანონმა საზოგადოებაში ისლამის ფორმირება დაუშვა. ამის შემდეგ მოვლენები საფრანგეთში ნაწილობრივ ისე განვითარდა, როგორც დიდ ბრიტანეთში. ეს ის პერიოდია, როდესაც მთელ ევროპაში ერთის მხრივ მულტიკულტურალიზმის, ხოლო მეორეს მხრივ ისლამიზმის იდეოლოგიამ იწყო გავრცელება. 1980-იანი წლების დასაწყისში ჩატარებული კვლევები გვიჩვენებენ, რომ ფრანგების მეორე თაობის წარმომადგენელთა შორის მუსულმანთა ინტეგრაცია თითქმის სრულად განხორციელდა. კვლევებმა შემდეგი ტენდენციები გამოავლინა: მამები თავს მუსულმანებად მიიჩნევენ, შვილების მეოთხედი კი არა. მშობელთა ნახევარი, შვილებისა კი მხოლოდ 3%, ასრულებდა ყოველდღიურ რელიგიურ მოვალეობებს. ყურანს კითხულობდა შვილების მხოლოდ 13%. მშობლების შემთხვევაში კი ეს ციფრი 45%-ს უდრიდა. ოფიციალურ დღესასწაულებს შვილების სამი მეოთხედი აღნიშნავდა. უფრო საინტერესოა მოგვიანებით (1883 წ.) ჩატარებული კვლევები, რომელთა მიხედვითაც, მუსულმანი მამაკაცების მხოლოდ 10% ესწრებოდა საკვირაო ლოცვებს მეჩეთში.
მულტიკულტურალიზმმა და ისლამიზმმა ხელი შეუწყო ისლამური იდენტობის შექმნას, იდენტობისა, რომელმაც მოგვიანებით ესენციალისტური თვისება შეიძინა და ფრანგულ საზოგადოებაში რასიზმს მისცა ბიძგი. ამის გამო 1986 წელს საფრანგეთის პარლამენტში ფეხი შეაბიჯა პარტიამ, ნაციონალური ფრონტი. მუსულმანებმა დიდი სარგებელი ნახეს იმ მოვლენებიდან, რომელიც ამ პერიოდში საფრანგეთში განვითარდა. 1980-იანი წლების დასაწყისში საფრანგეთში დაიწყო დეცენტრალიზაციის პროცესი და ბევრ კომუნაში საკმაოდ მნიშვნელოვანი თანამდებობები სწორედ მუსულმანებმა დაიკავეს. ამის გამო, ისლამური ორგანიზაციები ადგილზე, პარიზისაგან დამოუკიდებლად, აწარმოებდნენ მოლაპარაკებებს თავიანთი მოთხოვნების თაობაზე. მოთხოვნები, ძირითადად, მეჩეთებს, ისლამურ სასაფლაოებსა და მსხვერპლშეწირვას ეხებოდა. მოლაპარაკებები, როგორც წესი, პოზიტიური შედეგებით მთავრდებოდა.
დღეს საფრანგეთში საკითხი შემდეგნაირად დგას: რა მასშტაბებით უნდა გაუხსნას კარი ლაიცისტურმა სისტემამ რელიგიებს? უნდა დაუშვას თუ არა საფრანგეთის ხელისუფლებამ გამონაკლისი მუსულმანებთან მიმართებაში და გააფორმოს მასთან კონკორდატი? ფიქრობენ, რომ კონკორდატი მუსულმანებს დაეხმარება, რათა გაუთანაბრდნენ სხვა რელიგიებს. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ: საფრანგეთის ლაიცისტური სახელმწიფო ვეღარ უგულებელყოფს რელიგიებს.


ჰოლანდია

ჰოლანდიაში სახელმწიფო და რელიგია, საფრანგეთის მსგავსად, ერთმანეთისაგანაა გამიჯნული. დაუშვებელია ასევე რელიგიური თემების საშინაო საქმეებში ჩარევა. ისინი თანაბარი უფლებებით სარგებლობენ იმის მიუხედავად, თუ რა რაოდენობის მიმდევარი ჰყავს და რა ხნის ისტორია აქვს ყოველ მათგანს. ეს პრინციპები ქვეყნის კონსტიტუციითაა გარანტირებული.
როგორც ვნახეთ, საფრანგეთის მთავრობა ერთმნიშვნელოვნად კრძალავს რელიგიების დაფინანსებას. ჰოლანდიის სახელმწიფოს კი, საფრანგეთისაგან განსხვავებით, შეუძლია გაითვალისწინოს საზოგადოებრივი ინტერესები (თუკი ის იარსებებს) და დახმარება აღმოუჩინოს რელიგიურ თემებს ინფრასტრუქტურის შექმნაში. არსებობს ერთადერთი პირობა: ყველამ უნდა დაიცვას სხვა ჯრუფებთან მიმართებაში თანასწორობის პრინციპი. ამ სისტემას დაზღვევის სისტემას უწოდებენ.
დაზღვევის სისტემა ჩამოყალიბდა XIX ს-ის ბოლოს, როდესაც პროტესტანტებსა და კათოლიკეებს შორის გაიმართა დავა განათლებასთან დაკავშირებით. დავა დასრულდა იმით, რომ განათლების თავისუფლება კონსტიტუციით იქნა გარანტირებული. ეს ნიშნავს იმას, რომ საჯარო სკოლებთან ერთად დაუშვეს კერძო კონფესიური სასწავლებლებიც ასპროცენტიანი სახელმწიფო დაფინანსებით. ამასთან ერთად, კონფესიური სასწავლებლები არ უნდა დაქვემდებარებოდნენ სახელმწიფოს კონტროლს. დაზღვევის სისტემა გარდა განათლებისა, მოიცავს ასევე კეთილდღეობას, ჯანდაცვას და მედიას.
პროგრესული სეკულარიზაციის შედეგად ამ სისტემის რელევანტობა მნიშვნელოვნად შემცირდა, ვინაიდან უპირატესობა პროფესიულ და პოლიტიკურ კუთვნილებას მიანიჭეს. როდესაც საზოგადოებაში მუსულმანები გამოჩნდნენ, ქრისტიანებს, განსაკუთრებით პროტესტანტებს, დაზღვევის სიტემის აღდგენის იმედი ჩაესახათ. ისინი ამ შემთხვევაში საკუთარ თავზე ზრუნავდნენ. ამიტომ ქრისტიანები გულმოდგინედ ეხმარებოდნენ მუსულმანებს ინფრასტრუქტურის შექმნაში. აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ ეთნოსი ვერ იქნებოდა დაზღვეული. დაზღვეული შეიძლება ყოფილიყო მხოლოდ რელიგია. რაც შეეხება სხვა პოლიტიკურ სფეროებს, იქ ეთნოსია მთავარი და არა რელიგია. 1995 წელს ჰოლანდიაში ფუნქციონირებდა 22 ისლამური სკოლა, სადაც მხოლოდ 3,6% თურქი და მაროკოელი მოსწავლე იღებდა დაწყებით განათლებას. ეს მეტყველებს იმაზე, რომ მუსულმანთა უმრავლესობა არ არის დაინტერესებული ასეთი სკოლების არსებობით. გარდა ამისა, რელიგიური პრაქტიკა ძალიან სუსტია სკოლებში. ზოგიერთ სკოლას სალოცავი კუთხეც კი არ აქვს. მშობლებს არ სურთ თავიანთი შვილები რელიგიურ სასწავლებლებში ატარონ. მათ იციან, რომ ასეთ შემთხვევაში მათ შვილებს იზოლაციის საფრთხე ემუქრება. მათ მჭიდრო ურთიერთობები უფრო სჭირდებათ ჰოლანდიელებთან. მათ აქვთ უფლება, გახსნან უფრო მეტი სკოლა, მაგრამ არ სარგებლობენ ამ უფლებით. გარდა ამისა, ჰოლანდიის საჯარო სკოლებში დასაშვებია რელიგიის სწავლება. თუ ათი მოსწავლის მშობელი რელიგიის გაკვეთილების ჩატარებას მოითხოვს, სახელმწიფო ვალდებულია, გამოყოს პედაგოგი და ხელფასიც გადაუხადოს მას. თუმცა, 1995 წელს ჰოლანდიაში ასეთი პრაქტიკა მხოლოდ 2 სკოლაში დაფიქსირდა.
1975 წელს, სეკულარიზაციის შედეგად, გაუქმებულ იქნა 1962 წელს გამოცემული დეკრეტი ეკლესიებისა და სინაგოგების დაფინანსების შესახებ. 1976 წელს ჰოლანდიის ხელისუფლებამ მიიღო გადაწყვეტილება, დაეფინანსებია მეჩეთები. ეს იყო დროებითი და მუსულმანთა დისკრიმინაციის წინააღმდეგ მიმართული პოლიტიკა. გადაწყვეტილება გაუქმდა 1983 წელს. ეს გადაწყვეტილება შეეხო იმ იმიგრანტების მეჩეთებს, რომელთა მშობლიურ ქვეყნებთანაც ჰოლანდიის მთავრობას მუშახელის რეკრუტირების თაობაზე ხელშეკრულება ჰქონდა დადებული. ეს ქვეყნები იყო: მაროკო, ტუნისი და თურქეთი. ამ პერიოდში ჰოლანდიაში 49 მეჩეთი და სალოცავი ფუნქციონირებდა; 1989 წელს კი მათი რაოდენობა დაახლოებით 300-მდე გაიზარდა. ჩამოიყვანეს იმამებიც, რომლებიც 1986 წელს იმავე სტატუსით სარგებლობდნენ, რითაც მღვდლები და რაბინები.
მუსულმანებმა თავიანთი მოთხოვნების დაკმაყოფილება, ხანდახან სასამართლოს მეშვეობითაც, კომუნების დონეზე მოახერხეს. ის, რომ ნაციონალურ დონეზე არავინ იცავს მუსულმანთა ინტერესებს, მუსულმანთა შორის არსებული უთანხმოებით არის განპირობებული. ჰოლანდიაში ეთნიკურ განსხვავებას გაცილებით დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ, ვიდრე სხვა რომელიმე სახელმწიფოში.
1983 წლის ოფიციალურ მოხსენებაში უმცირესობების შესახებ ჰოლანდიის მთავრობა მულტიკულტურული საზოგადოების შექმნის აუცილებლობაზე საუბრობს. ყურადღება უნდა გამახვილებულიყო უმცირესობათა (საბოლოო ჯამში მუსულმანთა) კულტურულ ფონზე. საუბარია რელიგიაზე. ჰოლანდიის ხელისუფლება თვლიდა, რომ რელიგიის მეშვეობით ადამიანებში თავმოყვარეობის გაღვიძება სხვადასხვა ეთნიკური ჯგუფის წევრთა ემანსიპაციას შეუწყობდა ხელს. სახელმწიფოს გენერალურმა პოლიტიკურმა კურსმა კულტურული პლურალიზმისა და ეთნიკური უმცირესობების მხარდაჭერაში პოვა ასახვა. 10 წლის შემდეგ ჰოლანდიელებმა ამ კურსს მკვეთრად გადაუხვიეს. შემობრუნება 1994 წელს დაიწყო. იმიგრანტებს მოთხოვნა წაუყენეს: ისინი მაქსიმალურად უნდა ჩართულიყვნენ ინტერგრაციის პროცესში. იმიგრანტებს, რომლებიც არ წარმოადგენდნენ ევრო კავშირის რომელიმე სახელმწიფოს, ჰონალდიური ენისა (500 საათი) და სოციოლოგიის კურსები (100 საათი) უნდა გაეარა, რათა ჰოლანდიის შესახებ საბაზისო ცოდნას დაუფლებოდნენ. 1994 წლიდან ჰოლანდიელებს აღარ ხიბლავდათ მულტიკულტურული მიდგომა. სახელმწიფომ ყურადღება ინტეგრაციასა და საზოგადოების საერთო ფუნდამენტურ ღირებულებებზე გაამახვილა. თუმცა, ჰოლანდიაში შემდგომ ბევრს საუბრობნდნენ იმაზე, რომ ინტეგრაციის სასარგებლოდ ბევრი არაფერი გაკეთებულა. 11 სექტემბრის შემდეგ ევროპაში ისლამოფობიამ იფეთქა. ჰოლანდიაში ამ დროს სხვადასხვა რელიგიისა და ეთნოსის წარმომადგენლები ღირებულებების გაერთგვაროვნებასა და დაკარგვაზე ჩიოდნენ, რის გამოც მულტიკულტურული სოციალური მოდელი კვლავ აქტუალური გახდა. ჰოლანდიელებმა, საბოლოო ჯამში, უარი თქვეს ისეთ სოციალურ ერთობაზე, რომელიც რასიზმსა და ქსენოფობიას ფართო გასაქანს მისცემდა. რელიგია აღიარებულ იქნა, როგორც უმნიშვნელოვანესი სოციალური ფაქტორი. ინტეგრაციამ ამჯერად უკანა პლანზე გადაიწია. ჰოლანდიაში დემოკრატიულ ფუნდამენტურ უფლებებზე დაიწყეს ფიქრი. იასმინ ალიბაი-ბრაუნი თავის წიგნში _ ,,მულტიკულტურალიზმისაკენ” _ წერს: ,,...მულტიკულტურული დისკურსის, პოლიტიკისა და სტრატეგიების სამმა ათწლედმა მხოლოდ და მხოლოდ ზედაპირული ცვლილებები მოგვცა. ჩემი აზრით, თავი უნდა დავაღწიოთ ძველ ბრიტანულ მულტიკულტურალიზმს და წინ უნდა წავიდეთ”. ნუთუ, ეს ნიშანია პოსტმოდერნიზმის დასასრულისა?

ჟურნალი ,,ზღვარი‘‘ #4. 2007


რალფ გადბანი