როგორ დავამყაროთ ნდობა რელიგიებს შორის?

ჰანს კიუნგი


მსოფლიო დღესაც ელის ისეთი საერთაშორისო წესრიგს, სადაც, მართალია, არ იქნება იდეალური ვითარება, მაგრამ ძალადობა, ომი, უსამართლობა, შიმშილი და გაჭირვება შემცირდება მაინც. ცივი ომის დასრულების შემდეგ ხალხებსა და ეთნიკურ ჯგუფებს შორის ახალმა კონფლიქტებმა და ომებმა იჩინა თავი. დაძაბულობა განსაკუთრებით იმ ჯგუფებში შეინიშნება, რომელთა თვითმყოფადობა ძალადობით იქნა დათრგუნული. მხედველობიდან არ უნდა გამოგვრჩეს ის ფაქტი, რომ ამ კონფლიქტებში ხშირად დიდი წვლილი რელიგიებს მიუძღვით. რელიგიის საშუალებით ხომ ძალიან ადვილია პრეტენზიების დასაბუთება, კონფლიქტის გაღვივება, მოწინააღმდეგის დადანაშაულება თუ სამხედრო კოლონების დარაზმვა. მსოფლიოს სხვადასხვა რეგიონში რელიგიური ლიდერები და მათი მიმდევრები ძალიან ხშირად ფანატიზმს, ქსენოფობიასა და სიძულვილს თესენ. ისინი ადამიანებს ძალადობრივი და სისხლიანი დაპირისპირებისაკენ უბიძგებენ და ამ დაპირისპირებათა ლეგიტიმაციას ახდენენ. სამწუხაროდ, რელიგიები ხშირად დგანან პოლიტიკური და მილიტარისტული მიზნების სამსახურში.


ა. რელიგია სახელმწიფოთა სივრცეში


როდესაც ნაციონალური, რეგიონალური და საერთაშორისო კონფლიქტების მოგვარებაში რელიგიების როლზე ვსაუბრობთ, საჭირო არ არის გაზვიადება. ვიყოთ რეალისტები და რელიგიებთან ერთად სხვა საზოგადოებრივი ფაქტორებიც გავაანალიზოთ. ცნობილი მშვიდობის მკვლევარი ბრემენიდან, დიტერ ზენგჰაასი, ექვს ფუნდამენტურ ფაქტორზე საუბრობს: ძალაუფლების (ძალაუფლების მონოპოლიის) დეპრივატიზაცია, სამართლებრივი სახელმწიფო (კონსტიტუციური სახელმწიფო), ურთიერთდამოკიდებულება (Interdependence) და აფექტების კონტროლი, დემოკრატიული მონაწილეობა, სოციალური სამართლიანობა და კონფლიქტის კონსტრუქციული პოლიტიკური კულტურა.
ზენგჰაასი ასკვნის: <<,,თუ გვინდა მშვიდობა, პოლიტიკისა და საზოგადოების ცივილიზირების თვალსაზრისით, ქვეყნის შიგნით თუ საერთაშორისო დონეზე, მაშინ უნდა მოვემზადოთ მისთვის: ,,Si vis pacem para pacem!”>> ეს პროგრამა უარყოფს უძველეს მოწოდებას: para bellum (ემზადე ომისათვის). აქ მთავარი არის მაქსიმა: para pacem (ემზადე მშვიდობისათვის). ასეთ პირობებში განსაკუთრებულ როლს სწორედ რელიგიები ასრულებენ.
ეს პროგრამა არ ითვალისწინებს ერი-სახელმწიფოების ჩანაცვლებას მსოფლიო სახელმწიფოთი ან მსოფლიო მთავრობით (,,Gloval Government”), რისიც ძალიან ეშინიათ ამერიკელ რესპუბლიკელებს. ისინი ხომ საშინლად მტრობენ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციას. ზენგჰაასი კი სრულიად მართებულად ამახვილებს ყურადღებას იმაზე, რომ მსოფლიოში მშვიდობის უზრუნველყოფა კვაზი-კონფედერაციული მექანიზმებითაა შესაძლებელი. ამ პარადიგმის წინააღმდეგ არსებობს ორი საპირწონე პოზიცია: ერთის მხრივ, ,,გლობალისტების” ჰომოგენური მსოფლიო სახელმწიფოს მოდელი და მეორეს მხრივ, ,,კომუნიტარისტების” სუვერენული სახელმწიფოს მოდელი. ამ პოზიციებთან შედარებით საჭირო ზომიერებას ამჟღავნებს ფილოსოფოსი ოტფრიდ ჰოფე ტიუბინგენიდან. ჰოფემ თავისი პოზიცია კანტის ,,მარადიული მშვიდობის” (1795) კონცეფციაზე ააგო: არც ხალხთა (მინიმალური) გაერთიანება და არც (მაქსიმალური) უნივერსალური მონარქია! ზომიერი გამოსავალი _ მსოფლიო რესპუბლიკაა. ჰოფემ მართებულად უკუაგდო მცდარი ალტერნატივა: ,,მსოფლიო სახელმწიფო ან სუვერენული სახელმწიფო”. ,,მან წარმოგვიდგინა სახელმწიფოს მრავალსაფეხუროვანი ცნება. ჰოფე სახელმწიფოთა რესპუბლიკურ გაერთიანებაზე, უფრო სწორედ, სახელმწიფოთა რესპუბლიკაზე საუბრობს. ასეთი ტიპის გაერთიანებაში სახელმწიფოს ავტონომია გარანტირებული იქნება ქვეყნის შიგნით და შეზღუდული ქვეყნის გარეთ.” ჰოფე, საბოლოო ჯამში, იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ ,,კანტის ძირითადი მოსაზრებების დამაჯერებლობა და მართებულობა არა მხოლოდ თანამედროვე პოლიტიკურ პრაქტიკასთან მიმართებაში, არამედ პოლიტიკური თეორიის თვალსაზრისითაც მტკიცდება.”
დავუბრუნდეთ მთავარ საკითხს, რომელიც რელიგიათა სპეციფიურ კონტექტს ეხება.




ბ. როგორ მივუდგეთ ისლამიზმსა და ფუნდამენტალიზმს?


სამწუხაროდ, ადამიანებს ნაკლებად ახსოვთ ის, თუ რა აერთიანებთ ერთმანეთთან. აქცენტი ყოველთვის განხეთქილებაზე კეთდება. ასეა დღესაც:

• იუდეველებისა და ქრისტიანების საერთო ფუნდამენტზე არავინ საუბრობს. სამაგიეროდ, ქრისტიანებს არასოდეს ავიწყდებათ მაცხოვრის უარყოფა ებრაელთა მიერ. არც ებრაელებს სურთ, დავიწყებას მისცენ ქრისტიანთაგან განცდილი დევნა და შევიწროვება. მათ არ სურთ, დაივიწყონ ჰოლოკოსტი, რომლის დროსაც 6 მილიონი ებრაელი დაიღუპა.
• ებრაელები და მუსლიმები საუკუნეების განმავლობაში მშვენივრად თანაცხოვრობდნენ ერთმანეთის გვერდიგვერდ (ეგვიპტე, ესპანეთი, სტამბული). დღეს კი მათთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი წმინდა მიწის თაობაზე ატეხილი დავაა, რომელიც ჩვენი საუკუნის დამსახურებას წარმოადგენს.
• ქრისტიანები და მუსლიმები, როგორც იუდეველები, თავს აბრაამის შვილებად (ასევე ,,წიგნიერი რელიგიის” მიმდევრებად) მიიჩნევენ. მათ ძალიან ბევრი აქვთ საერთო, მაგრამ მათ მეხსიერებას მხოლოდ ის ხუთი დიდი კონფრონტაცია აქვს შემონახული, რომელსაც ქრისტიანებსა და მუსლიმებს შორის ჰქონდა ადგილი:

პირველი კონფრონტაცია (VIIს.): მუსულმანებმა დაიპყრეს უძველესი ქრისტიანული მიწები: პალესტინა, სირია და ეგვიპტე. ადრე ამ ქვეყნებს აღმოსავლეთ რომის ქრისტიანული იმპერია აკონტროლებდა.
მეორე კონფრონტაცია (VIIIს): ისლამმა მოიცვა სამხრეთ აფრიკა და ესპანეთი.
მესამე კონფრონტაცია (XII-XIIIსს.): ქრისტიანი ჯვაროსნების წყალობით წმინდა მიწასა და იერუსალიმზე ქრისტიანების კონტროლი ნაწილობრივ აღდგა. ესპანეთის ქრისტიანული რეკონქუისტა (Reconquista 1492) წლამდე (გრენადეს აღება).

მეოთხე კონფრონტაცია (XV-XVIსს.): თურქებმა დაიპყრეს კონსტანტინოპოლი (1454) და ბალკანეთი, სადაც ბევრი ისლამზე მოექცა (უპირველეს ყოვლისა ბოსნიელები).
მეხუთე კონფრონტაცია (XIX-XXსს.): ევროპის ქრისტიანული სახელმწიფოები გაბატონდნენ მუსულმანურ ჩრდილოეთ და აღმოსავლეთ აფრიკაზე, ახლო და შორეულ აღმოსავლეთზე. მათი ძალაუფლემა ვრცელდებოდა სპარსეთზე, ინდოეთზე, მალაიზიასა და ინდონეზიაზე. ეს არის ოცნება, რომელიც დღემდე არ აძლევს მოსვენებას მუსლიმებს.

ამ მრავალსაუკუნოვანი დაპირისპირების ფონზე სახელმწიფო მოღვაწეთა შორის ნუთუ ვერავინ დაამყარებს მშვიდობას ებრაელებს, ქრისტიანებსა და მუსლიმებს, არაბებსა და ებრაელებს, ისრაელსა და პალესტინას შორის? თუ მშვიდობა ილუზიების მარადიულ ტყვეობაში უნდა დარჩეს? ბალკანეთში ხომ კვლავ ლაღად დაჰქრის სიკვდილის, წმენდის, ძალადობის, ცეცხლისა და განადგურების გრიგალი. ახლო აღმოსავლეთში ექსტრემისტებმა კვლავ აღიდგინეს გავლენა და ომიც გააჩაღეს. ისრაელში დღეს ბევრი ასეთ კითხვას სვამს: თუ კათოლიკებსა და პროტესტანტებს შორის ყოველგვარი ცივი თუ ცხელი ომების შემდეგ შესაძლებელი გახდა მშვიდობის დამყარება, რატომ არ არის ეს შესაძლებელი დღეს ებრაელებს, მუსლიმებსა და ქრისტიანებს შორის? თუ გერმანიასა და საფრანგეთს შორის ,,მემკვიდრეობითი მტრობა” მშვიდობამ შეცვალა, რატომ ვერ ხერხდება ეს ებრაელებსა და არაბებს შორის?
ეს პრობლემა ერთ მნიშვნელოვან კითხვას წარმოშობს: როგორ მივუდგეთ ისლამურ ფუნდამენტალიზმსა და ისლამიზმს? ამის თაობაზე მოკლედ და თანმიმდევრულად:

ისლამი არ ცნობს რადიკალურ ფუნდამენტალიზმს. ისლამურ სამყაროშიც არსებობენ რეფორმატორები, რომელთა შორის ფუნდამენტალისტიც ბევრია. ისინი უარყოფენ ტოტალურ სეკულარიზაციას და არა მოდერნიზაციას.
არც ქრისტიანობა გახლავთ ზედმიწევნით ტოლერანტული. ქრისტიანებშიც არსებობს ფუნდამენტალიზმი, რომელსაც შეიძლება პროტესტანტულ-ბიბლიცისტური ან რომაულ-კათოლიკური (ვატიკანური ,,რე-ევანგელიზაცია) წარმომავლობა ჰქონდეს. ფუნდამენტალიზმი არსებობს იუდაიზმშიც (როგორც ისრაელში, ისე მის ფარგლებს გარეთ).
ფუნდამენტალიზმს რელიგიურის გარდა ეკონომიური, პოლიტიკური და სოციალური საფუძვლები აქვს. მას ინდივიდუალისტურ-ლიბერტიანი სტული მოდერნის დეფექტები იწვევს.

მოდერნიზაციამ ისლამურ სამყაროში ვესტერნიზაციასა და სეკულარიზაციას მისცა ბიძგი, რამაც იდენტობის კრიზისი გამოიწვია. ადამიანები ორიენტაციისათვის ახალ ღირებულებებსა და იდეალებს ეძებენ და სწამთ, რომ მათ თავიანთ რელიგიაში იპოვნიან.
ფუნდამენტალიზმს, როგორც რელიგიურ ფენომენს, მკაფიო დემოკრატიულ-ტოლერანტული ქცევა უნდა დავუპირისპიროთ. ფუნდამენტალიზმი გონებითა და ემპათიით უნდა დავძლიოთ. ჩვენ უნდა მოვსპოთ ის საფუძველი, რაც მის წარმოქმნას უწყობს ხელს.
ინსტიტუციონალური ინტეგრაცია (თურქეთში არჩევნებში გამარჯვებულმა ისლამისტებმა მთავრობის ფორმირების შესაძლებლობა მიიღეს) გაცილებით უკეთეს გამოსავალს წარმოადგენს, ვიდრე პოლიტიკური პოლარიზაცია (ალჟირში არჩევნებში გამარჯვებული ისლამისტები ძალადობით დაამხეს).

როგორც ვთქვით, ფუნდამენტალისტები ყველა რელიგიაში არსებობენ. როგორ უნდა მოიქცნენ ისინი? ფუნდამენტალისტებმა არ უნდა დაივიწყონ ის, რომ მათ ტრადიციებს (ებრაული ბიბლია და თალმუდი, ახალი აღთქმა და ეკლესიის ტრადიციები, ყურანი და სუნა) თავისუფლების, პლურალიზმისა და ინკლუზივიზმის ფუნდამენტი უდევს საფუძვლად. ლიბერალებმა არ უნდა შეწყვიტონ თვითკრიტიკა: თანამედროვე ლიბერალური რელიგია ხომ არ სცნობს რელიგიურ სუბსტანციას, თეოლოგიურ პროფილსა და ეთიკურ მოვალეობებს.

რაზე უნდა გაამახვილონ ყურაღება ამ დროს რელიგიებმა?

საჭიროა ახალი ხედვა, ახალი სპირიტუალური ორიენტირები, ახალი იდენტობა და რწმენა. საჭიროა მათთვის, ვინც კრიტიკულად არის განწყობილი რომაულ-კათოლიკური ავტორიტარიზმის, პროტესტანტული ბიბლიციზმის, ორთოდოქსული ტრადიციონალიზმისა და ებრაული თუ ისლამური წარმომავლობის რეაქციული მიმდინარეობების მიმართ.
წინააღმდეგობისა და გართულებების მაგიერ, საჭიროა დიალოგი და თანამშრომლობა ფუნდამენტალისტებთან პოლიტიკურ, სოციალურ თუ რელიგიურ-თეოლოგიურ სფეროში.
იქ, სადაც ფუნდამენტალისტებს ხელთ უპყრიათ სამხედრო-პოლიტიკური, პოლიციური (ზოგიერთი ისლამური სახელმწიფო, რუშდის შემთხვევა) და რელიგიური (ვატიკანი თეოლოგების, ქალებისა და ეპისკოპოსების წინააღმდეგ) ძალაუფლება, საჭიროა წინააღმდეგობა (163 თეოლოგიის პროფესორის კიოლნის დეკლარაცია, მილიონობით კათოლიკეთა საერთო სახალხო ინიციატივა ვატიკანის ავტორიტარული საეკლესიო კურსის წინააღმდეგ).

ასე რომ, მსოფლიოს დიდმა რელიგიებმა გარდამავალ ეპოქაში, რომელიც სავსეა რელიგიური თუ ეთიკური ხასიათის წინააღმდეგობებით, უნდა იპოვონ გზა უფუნდამენტო მოდერნიზმსა და ფუნდამენტალიზმს შორის, რომელიც არ ცნობს არც მოდერნს, არც თვითკრიტიკას, არც ტოლერანტობასა და არც დიალოგს.


გ. რეგიონალური, ეროვნული და საერთაშორისო კონფლიქტები

თუ რელიგიები მაქსიმალურად გამოიყენებენ მათ სამშვიდობო პოტენციალს, შეუძლიად განუზომელი წვლილი შეიტანონ მშვიდობის დამყარების საქმეში. ყველა დიდ რელიგიაში არსებობს მოტივაცია, რომელიც არა მხოლოდ ადამიანის შინაგან სულიერ სიმშვიდეზე, არამედ საზოგადოებაში აგრესიისა და ძალადობის დაძლევაზეა ორიენტირებული. ვიმეორებ: რელიგიებს შეუძლიათ შეამცირონ და თავიდან აარიდონ კაცობრიობას ომები. მაგრამ მშვიდობა რელიგიებსა და ერებს შორის შესაძლებელი გახდება მხოლოდ მაშინ, როდესაც იარსებებს ნდობის საფუძველი მათ შორის. ნდობამ უნდა ჩაანაცვლოს ცრურწმენები და დაპირისპირებები. სიბნელე, არატოლერანტობა და გაურკვევლობა, სიძულვილი და ძალადობა წარსულს უნდა ჩაბარდეს. ბნელ უფსკრულზე ნდობის ხიდია გასადები. მაგრამ როგორ?
ამ შეკითხვას პასუხს მარტივად ვერ გავცემთ, თუმცა ნამდვილად დადგა ის დრო, როდესაც უნდა დავფიქრდეთ იმაზე, თუ რა შეიძლება გახდეს რელიგიებს შორის ნდობის ფუნდამენტი. კონფლიქტების გაღვივებისა და ომების გაჩაღების მიზნით რელიგიების გამოყენების წინააღმდეგ საჭიროა პრაქტიკული გზების ძიება. რელიგიებმა თავიანთი წვლილი უნდა შეიტანონ კონფლიქტის მოგვარების პროცესში და თავად არ უნდა მოექცნენ პრობლემათა წყებაში. განსაკუთრებული პასუხისმგებლობა ამ თვალსაზრისით რელიგიურ ლიდერებს ეკისრებათ. მსოფლიო ეთოსის ჩიკაგოს დეკლარაცია კონფლიქტურ სიტუაციებში კონკრეტულ რეკომენდაციებს გვთავაზობს. ამ რეკომენდაციების თაობაზე სქელტანიანი წიგნის დაწერა შეიძლება. მე მხოლოდ მოკლე მიმოხილვას შემოგთავაზებთ:

(1) ისტორიისა და თანამედროვეობის გამოცდილება გვასწავლის, რომ რელიგიებს პოლიტიკური ინტერესების ლეგიტიმაცია და მტრობის ჩამოგდება შეუძლია. როდესაც რელიგია ტანჯვის, დევნის, განადგურებისა და მკვლელობის საბაბი ხდება, მაშინ მას აღარაფერი აქვს საერთო სინდისთან. ვერ დამყარდება მშვიდობა რელიგიებს შორის, თუ ისინი აქცენს კონფლიქტებზე და არა ერთიანობაზე გააკეთებენ. ასეთ შემთხვევაში კონფლიქტებს მხოლოდ ერთი შედეგი ექნება: კოლექტიური თვითგანადგურება.
რა შეიძლება გააკეთონ რელიგიებმა ამ დროს? მათ კარგად უნდა გაიაზრონ თუ, მიუხედავად ყოველგვარი განსხვავებისა, რა აერთიანებთ მათ ერთმანეთთან. ერთიანობა რელიგიებს შორის ოქროს წესით უნდა იყოს გამყარებული: გავუკეთოთ სხვას ის, რაც გვინდა გაგვიკეთონ ჩვენ. მხოლოდ ამ შემთხვევაში შეიძენენ რელიგიათა სპირიტუალური ტრადიციები (ლოცვა, მედიტაცია) განსაკუთრებულ მნიშვნელობას მშვიდობიანი თანაცხოვრებისათვის. რელიგიებს შეუძლიათ და მოვალენიც არიან, თავიანთი წვლილი შეიტანონ კონფლიქტების მოგვარებისა და დარეგულირების პროცესში. როცა რელიგია ბოროტი მიზნების სამსახურში დგას, უდიდეს ზიანს აყენებს როგორც კაცობრიობას, ისე საკუთარ თავს. რელიგიის ამოცანაა, ყოველგვარ პოლიტიკურ თუ იდეოლოგიურ ფანატიზმს სინდისი დაუპირისპიროს.

(2) კონფლიქტებს ხშირად უდანაშაულოთა სიცოცხლე და ბედნიერება ეწირება. ეს ხდება მაშინ, როდესაც მყუდროება ირღვევა და ლტოლვილთა ნაკადებს ბოლო აღარ უჩანს, როდესაც ქალაქები ალყაშია მოქცეული და მოსახლეობა შიმშილობს, როდესაც გენოციდს აქვს ადგილი, როდესაც ბუნება უვარგისი ხდება ადამიანური ცხოვრებისათვის. მოწანააღმდეგენი ერთმანეთის ,,თავდაცვისუნარიანობის” შესასუსტებლად, მიზანმიმართულად ძალადობენ ქალებსა და ბავშვებზე.
რა უნდა გააკეთონ რელიგიებმა ამ დროს? მათ ხელი უნდა შეუშალონ რელიგიის სახელით კაცობრიობისა და ბუნების წინააღმდეგ დანაშაულის ჩადენას. რელიგიებმა პრაქტიკული მნიშვნელობით უნდა გამსჭვალონ თავიანთი ტრადიციები ადამიანის ღირსების თუ ყოველივე იმის მიმართ, რაც ცოცხლობს და არსებობს.
(3) სამშვიდობო პროცესს აბრკოლებენ ადამიანები, რომლებიც მხოლოდ ძალადობის ენას ცნობენ. ამიტომ კონფლიქტს ხშირად თან ახლავს ცეცხლი და ომი.
რა უნდა გააკეთონ რელიგიებმა ამ დროს? მათ უნდა იზრუნონ იმაზე, რომ დაიწყოს მოლაპარაკებები კონფლიქტურ მხარეებს შორის, რათა აღდგეს მშვიდობა. მათ უნდა გადადგან ,,პირველი ნაბიჯი” მშვიდობისაკენ.
(4) რელიგიური არატოლერანტობა _ ისევე, როგორც ქსენოფობია, რასიზმი და ანტისემიტიზმი _ ჩვენს საზოგადოებაში კვლავ განაგრძობს არსებობას. ვისაც მხოლოდ თანამორწმუნეთა შორის ცხოვრება სურს, ის ხელიდან უშვებს შანსს, გაამდიდროს საკუთარი გამოცდილება სხვა რელიგიებით. ვისაც საკუთარი რელიგიური მემკვიდრეობის მიმართ კრატიკული გამოცდილება აქვს, ის სხვა რწმენას საფრთხედ არ მიიჩნევს. რელიგიებმა უნდა აღიარონ ტოლერანტობის მასშტაბები. არ შეიძლება რელიგიათა ინტერესებს ადამიანები შეეწირონ. ურთიერთობის შიში რელიგიებსა და კულტურებს შორის ჩნდება არა მხოლოდ მეტისმეტად მჭიდრო ურთიერთობების, არამედ მათი არარსებობის გამოც.
რა უნდა გააკეთონ რელიგიებმა ამ დროს? რელიგიურ ლიდერებს უნდა ეყოთ გამბედაობა, რათა საჯაროდ დაუპირისპირდნენ მათ, ვინც საკუთარი რელიგიის საშუალებით ეთნიკურ-კულტურულ წმნედას აძლევს ბიძგს. თუ ისინი შექმნიან მოლაპარაკებებისა და დიალოგის შესაძლებლობებს, მაშინ რელიგიური მრავალფეროვნება არავისთვის აღარ იქნება საშიში.
(5) კონფლიქტის დროს მოწინააღმდეგეები ერთმანეთის მიმართ მტრის ხატს ქმნიან და ერთმანეთს მშვიდობის დარღვევაში ადანაშაულებენ. ამის გამო სამხედრო მოქმედებები ხშირად ძალიან ჭიანურდება.
რა უნდა გააკეთონ რელიგიებმა ამ დროს? მათი უპირველესი ამოცანა მშვიდობის აღდგენაა. საამისოდ გამოყენებული უნდა იქნას ყველა ის შესაძლებლობა, რასაც დღეს მედია გვთავაზობს. ამასთან ერთად, ნებისმიერ დონეზე:

უნდა მოისპოს ყოველგვარი გაურკვევლობა
უნდა დავძლიოთ არასასიამოვნო მოგონებები
უნდა განადგურდეს უარყოფითი სტერეოტიპები და დაიმსხვრეს მტრის ხატი
დანაშაული უნდა გაიაზროს ყველამ
აღარ უნდა არსებობდეს სიძულვილისა და დესტრუქციულობის საფუძველი
აქცენტი უნდა გაკეთდეს ერთიანობაზე
უნდა დაისახოს კონკრეტული ინიციატივები შერიგებისათვის

(6) ომის უფლებათა ჟენევის კონვენციაში არაფერი წერია რელიგიების თაობაზე. კონვენციის ტექსტში მხოლოდ კონფლიქტების ჰუმანიზაციაზეა საუბარი. ვფიქრობ, ჰუმანიტარული საერთაშორისო სამართალი სავალდებულო უნდა გახდეს რელიგიებისთვისაც.
რა უნდა გააკეთონ რელიგიებმა ამ დროს? ისინი მოვალენი არიან, გამოავლინონ საერთაშორისო სამართლის დარღვევის ფაქტები მაშინაც კი, თუ დარღვევებს მათ რიგებში ექნება ადგილი.
(7) არსებობს მცდელობები, ადამიანთა რწმენა ფულით, ეკონომიური დახმარებით, ძალაუფლებითა თუ ძალადობით შეცვალონ. როდესაც არ არსებობს რწმენის თავისუფლება და როდესაც მისი ,,ყიდვაა” შესაძლებელი, ვერ იქნება ადამიანის ღირსება და რელიგია პატივგებული.

ადამინიას უფლებების თაობაზე მსურს შემდეგი შენიშვნები გავაკეთო:

ადამიანის უფლებათა დეკლარაცია რელიგიებმა საკუთარი ტრადიციებით უნდა დაასაბუთონ და დღევანდელ ცხოვრებაში პრაქტიკულად დანერგონ. მხოლოდ სამართალი არ არის საკმარისი. რელიგიებმა ადამიანების მიერ თავიანთი მოვალეობების გააზრებისა და პრაქტიკული განხორციელებისათვის ეთიკურ იმპულსებს უნდა მისცეს ბიძგი. რელიგიებმა ხელი უნდა შეუწყონ შემდეგი ტიპის ელემენტარულ მოთხოვნილებათა განხორციელებას:

თანამედროვე პლურალისტურ საზოგადოებაში ადამიანმა საკუთარი ადგილი რელიგიის დახმარებით უნდა იპოვოს ისე, რომ პრაქრიკულად პატივი სცეს მისგან განსხვავებული აზრისა და რწმენის მქონე ადამიანებს.
რელიგიის დახმარებით ადამიანებმა უნდა დასძლიონ ეგოიზმი. რელიგიებმა თავიანთი სამართლიანი პრეტენზიები ყოველგავრი ძალადობისა და დაპირისპირებების გარეშე უნდა წარმოაჩინონ ისე, რომ არ დაარღვიონ სოლიდარობის პრინციპი.
რელიგიათა არსებობა მხოლოდ და მხოლოდ აღმსარებლობის თავისუფლების დაცვითაა შესაძლებელი. არსებობს შემთხვევები, როდესაც ამა თუ იმ რელიგიის წარმომადგენლები სარგებლობენ გარკვეული უფლებებითა და თავისუფლებებით უცხო ქვეყანაში, მაგრამ არ არსებობს ასეთი შესაძლებლობები მათ სამშობლოში. აქედან გამომდინარე, სანამ ისინი ახალ უფლებებზე განაცხადებენ პრეტენზიებს, ანალოგიურ უფლებებსა და თავისუფლებებს თავიანთ ქვეყანაშიც უნდა დაუჭირონ მხარი.
რელიგიები ღიად უნდა აღუდგნენ წინ რელიგიურ უმცირესობათა პროფესიულ დისკრიმინაციას.
საჭიროა დიალოგი რელიგიურ უმცირესობებთან, რათა მოისპოს გაუცხოებისა და უნდობლობის საფუძველი.
დაგმობილ უნდა იქნას ქსენოფობიის ყოველგვარი გამოვლინება. ჩვენ უნდა დავინტერესდეთ იმით, თუ რა წვლილის შემოტანა შეუძლიათ სხვა რელიგიებს ჩვენი კულტურის საგანძურში.
საჭიროა ინიციატივები და ინტენსიური პუბლიცისტური საქმიანობა, რათა ცხოვრების სხვისი თვალით დანახვა ვისწავლოთ.
რელიგიურ თემებში განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს დაწყებით განათლებას და აღზრდას. მათი უმთავრესი ამოცანა იმ რწმენითი მოტივაციების რეპროდუქციაა, რომლებიც სხვადმორწმუნე ადამიანებთან მშვიდობიან თანაცხოვრებას შესაძლებელს გახდის. ეს პრინციპი უნდა გაითვალისწინონ საგანმანათლებლო დირექტივების, სასკოლო სახელმძღვანელოებისა და კონკრეტული სასწავლო პროგრამების შედგენისას, მოზარდთა განათლებისა და პედაგოგთა გადამზადების დროს.


თენგიზ დალალიშვილის თარგმანი

ჟურნალი ,,არჩევანი,,

ფარაონი ეხნატონი და მონოთეიზმის დაბადება

ეგვიპტოლოგი იან ასმანი მონოთეისტური რელიგიების არატოლერანტობის შესახებ


,,ძალადობის ახალი ფორმა”

შPIEGEL: ბატონო პროფესორო, ძველ აღთქმაში ვკითხულობთ: ,,უფალი ჩემი
მწყემსია”. თქვენი აზრით, იგი ტირანია?

ასმანი: მთლად ასე არ ვიტყოდი. თუმცა, როგორც თავად ამბობს, ის ,,შურისმგებელი” ღმერთია. იგი რისხვით ადევნებს თვალს თავის მტრებს ,,მესამე და მეოთხე თაობამდე”. მორჩილთ კი წყალობას არ აკლებს. რადგან საქმე შურისძიებას ეხება, საღვთო წერილს ძალადობის ენა ახასიათებს.

შPIEGEL: ბიბლია ძალადობის ენაზეა შექმნილი?

ასმანი: მრავალ ენაზე და მათ შორის ძალადობის ენაზეც, რომელიც შურისძიებითაა გამსჭვალული. ღმერთმა ამოირჩია ხალხი და მათთან კავშირი დაამყარა. ის, როგორც ქმარი, ერთგულებას ითხოვს მათგან. მას სურს, სხვა ღმერთებზე შური იძიოს. ბიბლიაში ვკითხულობთ: ,,დაანგრიეთ მათი სამსხვერპლოები და მათი ძეგლები დაამსხვრიეთ”, ,,და არ დაინდოთ”.

შPIEGEL: ესე იგი ბიბლია ადამიანებს ძალადობისაკენ უბიძგებს?

ასმანი: ძალადობა მოსემდეც არსებობდა. მოსემ, უბრალოდ, ახალ ფორმას დაუდო სათავე. იგი ძალადობდა უფლის სახელით. მაგალითად, მღვდელმა ფინხასმა შუბით განგმირა ზიმრი, რადგან ის მიდიანელ ქალთან, ესე იგი, წარმართთან იწვა. მოგვიანებით, ქრისტიანობამაც მიმართა ძალადობას ჭეშმარიტების სახელით, რადგან თვლიდნენ, რომ ჭეშმარიტ რწმენას, საჭიროების შემთხვევაში, მახვილის საშუალებითაც შეიძლებოდა დაემკვიდრებინა ადგილი წარმართთა შორის, მათი სულები რომ მარადიული სასჯელისაგან ეხსნათ.

შPIEGEL: ბერძნებს ხომ კერპების მთელი წყება ჰქონდათ. მიუხედავად ამისა, ბოლოს ერთმანეთს მაინც დაერივნენ.

ასმანი: მათ ომი არ უწარმოებიათ ზევსის ან აპოლონის სახელით. ისინი წმინდა პოლიტიკური ინტერესებით ხელმძღვანელობდნენ.

შPIEGEL: ასურელები პოლიტიკური მიზეზებით სვამდნენ ძელზე მოწინააღმდეგეებს. ასეთი რამ უფრო მისღებია?

ასმანი: უწინ სახელმწიფოები უმოწყალოდ უსწორდებოდნენ გარეულ თუ შინაურ მტრებს, რაც ბუნტისა და ანარქიის შიშით იყო გამოწვეული. ასეთი ტიპის სახელმწიფო ძალაუფლება, საღვთო წერილის მიხედვით, კარგად ესადაგება ბიბლიურ იდეას ძალაუფლების მოყვარე ღმერთის შესახებ. ბიბლიური მონოთეიზმი თავისი არსით არის ამბოხი გარემომცველი დიდი სახელმწიფოების წინააღმდეგ. მხოლოდ ძლიერ ღმერთს თუ შეეძლო, წინააღმდეგობა გაეწია ამ სახელმწიფოებისათვის.



შPIEGEL: მეორეს მხრივ, ებრაელებმა ხომ ახალ მორალურ მასშტაბებს ჩაუყარეს საფუძველი?

ასმანი: ათ მცნებას გულისხმობთ?! ამასთან დაკავშირებით უამრავი პარალელი არსებობს ანტიკურ ეპოქაში. ბიბლიური მონოთეიზმის სიახლე კი ის გახლავთ, რომ მან მორალი ღმერთის პრივილეგიად აქცია. რა თქმა უნდა, ეს შეიძლება ძალადობის დაძლევის ეფექტური საშუალებაც იყოს, მაგრამ რა დასკვნები უნდა გავაკეთოთ ჩვენ მაშინ, თუ ადამიანები ღვთის ნებას შეასრულებენ და, მაგალითად, ქვით ჩაქოლავენ უპოვართ, რომლებმაც შეშა შაბათ დღეს შეაგროვეს?

შPIEGEL: მოსეს მეორე წიგნი მონების გათავისუფლებას ითვალისწინებს გაქცევიდან ექვსი წლის შემდეგ. განა, ეს წმინდა ეთიკური მრწამსი არ არის?

ასმანი: მართალს ბრძანებთ! სამართლიანობაზე ზრუნვა საღვთო წერილის ცენტრალური ამოცანაა. მაგრამ, მეორეს მხრივ, ის საძირკველია მონოთეიზმისა. მონოთეისტები კი სხვა ღმერთებს _ ,,კერპებს”, ხოლო მათ მიმდევრებს ,,წარმართებს” უწოდებენ. გადაიზრდება თუ არა ეს მტრობაში, დამოკიდებულია იმაზე, თუ მონოთეიზმის რა სახესხვაობასთან გვაქვს საქმე. ძველებრაული ერთღმერთიანობისათვის ნიშანდობლივი ძალადობა ბიბლიაში მხოლოდ და მხოლოდ ლიტერატურულ ამბის დონეზე დარჩა. ძალადობაs ისტორიულად მაკაბელთა ომების დროს არ ჰქონია ადგილი ებრაელთა მხრიდან. ძალადობას პირველად ქრისტიანებმა და მუსლიმებმა მიმართეს. იუდაიზმი ჩაკეტილი რელიგიაა. ის არ ზრუნავს სხვა ხალხზე.

შPIEGEL: ბევრი თეოლოგი ფიქრობს, რომ თქვენ მათი პროვოცირება მოახდინეთ. ეს უსამართლო ბრალდებაა?

ასმანი: ზოგი ფიქრობს, რომ მე საფრთხობელა შევქმენი, რომ თითქოს, ძველ აღთქმაში საუბარია არა ჭეშმარიტ და მცდარ რელიგიაზე, არამედ თავისუფლებასა და მონობაზე. მე ვფიქრობ, რომ ეს აშკარა შეუსაბამობაა. ზოგი თვლის, რომ მე პოსტმოდერნის წარმომაგენელი ვარ და აღარ ვაღიარებ სავალდებულო ნორმებს. ეს საყვედური ჩემთვის ძალიან საინტერესოა და ფიქრისკენაც მიბიძგებს.

შPIEGEL: რატომ? თქვენ ფიქრობთ, რომ დისკუსია მონოთეიზმთან დაკავშირებით დღესდღეობით ასე აქტუალურია?

ასმანი: ჯიჰადი, 11 სექტემბერი, ირანის პრეზიდენტის გამოსვლა _ ის მოვლენებია, რომელიც სწორედ მონოთეიზმის კრიტიკისაკენ გვიბიძგებს. გარდა ამისა, მე დებატებში ახალი არგუმენტი შემოვიტანე.

შPIEGEL: რომელ არგუმნეტზე საუბრობთ?

ასმანი: ძველ რელიგიებს შეეძლოთ ერთმანეთის ღმერთები საკუთარ სამყაროში გადმოეტანათ, ვინაიდან ისინი ქმნიდნენ ისეთ შიდა ძალას, რომელიც აღიარებდა და პატივს სცემდა სხვებს. არსებობდა ნამდვილი თანხვედრა ფორმულით: ასტარტე = იშთარ = აფროდიტე = ვენერა. მაშინ რელიგია არ იყო დიფერენცირებული. ის ურთიერთგაგების მეტ საშუალებას იძლეოდა.

შPIEGEL: რას გვთავაზობთ: წინსვლას წარსულისაკენ?

ასმანი: უკან დაბრუნება შეუძლებელია, მაგრამ თუ გვსურს თავიდან ავიცილოთ ,,ცივილიზაციათა შეჯახება”, ურთიერთგაცნობისაკენ მიმავალი გზა უნდა ვიპოვოთ.

შPIEGEL: ეს მუსლიმებსაც ეხება?

ასმანი: ბუნებრივია. ისლამი მონოთეიზმის ყველაზე რადიკალური ფორმაა. მან სახელმწიფოების წინააღმდეგ და დედამიწაზე ღმერთის მეუფების დასამყარებლად ამბოხების პოლიტიკური იმპულსი ყველაზე უკომპრომისო ბრძოლად აქცია მაშინ, როდესაც იუდაიზმისათვის ღვთაებრივი სივრცე იწყება მესიის მოსვლით, ხოლო ქრისტიანობისათვის საიქიო ცხოვრებით. ის არ არის პროფანული სივრცე.


შPIEGEL: როგორი უნდა იყოს ტოლერანტული რელიგია?

ასმანი: პასუხი ლესინგის ბეჭდის იგავშია მოცემული. ერთ კაცს ჰყავდა სამი ვაჟი და ჰქონდა ერთი ისეთი ბეჭედი, რომელსაც შეეძლო მისი მფლობელი ღვთის რჩეულად ექცია, ხოლო ადამიანებისათვის კეთილდღეობა მოეტანა. მაგრამ რომელი ვაჟისათვის უნდა მიეცა მამას ბეჭედი? მამას სამივე შვილი ერთნაირად უყვარდა. მაშინ მან დაამზადებინა ბეჭდის ორი ასლი და შვილებს დაურიგა. ამის შემდეგ ყველა ძმას, სათითაოდ, სწამდა, რომ ნამდვილ ბეჭედს ის ფლობდა. ამ რწმენით იღვწოდნენ ისინი ღმერთისა და კაცისათვის, იღვწოდნენ კეთილდღეობისა და ბედნიერებისათვის. ასე რომ, საბოლოო ჯამში, ვერავინ გაიგო, თუ ვის ერგო ნამდვილი ბეჭედი.

შPIEGEL: რას გვეუბნება ჩვენ ეს იგავი?

ასმანი: ჩვენ ვფიქრობთ, რომ თითქოს აბსოლუტურ, წმინდა წერილებში აღბეჭდილ ჭეშმარიტებას ვფლობთ. უნდა გავთავისუფლდეთ ასეთი წარმოდგენისაგან. ყელა რელიგია კარგა ხანია დაშორდა ჭეშმარიტებას, რომლის ფლობასაც ჩვენ ვერასოდეს შევძლებთ, ჩვენ შეგვიძლია მხოლოდ მივუახლოვდეთ მას.


ფარაონის ანდერძი

როგორ წარმოიქმნა მონოთეიზმი?
ეგვიპტოლოგები კვალს პირამიდების სახელმწიფოდან იერუსალიმისაკენ მიმავალ გზაზე ეძებენ.
კავშირი მოსესა და იდუმალებით აღსავსე ,,ერეტიკოს-ფარაონ” _ ეხნატონს _ შორის აშკარად არსებობდა.
წარმოშობს ერთღმერთიანობა მოძალადე რელიგიას?


მსოფლიოს ისტორიაში პირველი რელიგიური ომის, მაკაბელთა ამბოხის, დროს (ქრისტეს შობამდე 167 წ.) ათასობით ებრაელი დაიღუპა. თითოეული მათგანი სულის ამოსვლამდე შეუპოვრად იმეორებდა: ,,ეჰად” _ ,,ღმერთი ერთია!” ჯალათები კი უმოწყალოდ აგლეჯდნენ ფრჩხილებს თითებიდან.
უკეთეს მდგომარეობაში არც პირველი ქრისტიანები ყოფილან რომის იმპერიაში. უმრავლესობამ კოლიზეუმის კედლებს შორის პოვა აღსასრული. კოლიზეუმის არენაზე, რომაელთა ღრიალის ფონზე, მათ სხეულებს ლომები გლეჯდნენ.
ყველა ეს მოწამე თავის სიცოცხლეს იმ მოვლენის სახელით თმობდა, რომელსაც საფუძველი 3000 წლის წინათ ქანაანში ჩაეყარა. იმ დროს სემიტურ ტომებს უკვე გააჩნდათ თავიანთი წარმოდგენა ღმერთის შესახებ, წარმოდგენა, რომელსაც დღეს 3,3 მილიარდამდე ებრაელი, მუსულმანი და ქრისტიანი აღიარებს. ისინი მშვიდობითა და მახვილით ავრცელებდნენ უხილავი ღმერთის იდეას დედამიწაზე. მუჰამედმა (,,ჩვენი ღმერთი და თქვენი ღმერთი ერთი ღმერთია”) კი ამ საქმეში განსაკუთრებული წვლილი შეიტანა.
ის მთებს ძრავს, მისი ბრძანებით კალიების სეტყვა მოდის დედამიწაზე, შვიდ დღეში კი ცასა და მიწას ქმნის. მაგრამ, როგორც ჩანს, საეკლესიო საგალობლები ღმერთის ძალადობის ექოს უფრო წარმოადგენს, ვიდრე მშვიდობის ხოტბას. უწინ ებრაელები ღმერთს იხსენიებდნენ აბრევიატურით ჟHჭH. ბიბლიაში იგი თავად წარმოადგენს საკუთარ თავს: ,,მე ვარ, რომელი ვარ”.
დღეს კი მეტად აქტუალური გახდა ბნელი ისტორიამდელი პერიოდი, რომელიც წინ უძღოდა უზენაესი ღმერთის გამოცხადებას. ეგვიპტოლოგები ღმერთის აკვანს ეძებენ. ისინი მიუყვებიან გზას, რომელსაც ეგვიპტის მისტიკურ ფარაონთან, ეხნატონთან (ქრისტეს შობამდე 1353-1336წ.), მივყავართ. ფარაონმა უზარმაზარი ექსპერიმენტი ჩაატარა ჯერ კიდევ ებრაელებზე 600 წლით ადრე. მან ატონის კერპი _ მზის დისკო _ ერთადერთ ღმერთად გამოაცხადა.
მიუხედავად იმისა, რომ ეხნატონმა საბოლოოდ მარცხი განიცადა, მისი საქმეები კარგად იყო ცნობილი იერუსალიმში. ეს ცხადზე ცხადია. ბიბლიური მოსე ამარნელი ,,ერეტიკოსი ფარაონის” აჩრდილი იყო _ აი, ასე ჟღერს თანამედროვე თეოლოგიის უახლესი ჰიპოთეზა.
ეს ჰიპოთეზა არ წარმოადგენს სენსაციას. მკვლევართა მცდელობა, ჩაუღრმავდნენ ბიბლიის ისტორიას მეცნიერული მეთოდებით, დღეს ბევრს ვეღარ აღაშფოთებს, ვინაიდან დასავლეთის ქვეყნებში რწმენამ მნიშვნელობა დაკარგა.
ჯერ კიდევ რეფორმატორი კალვინი მკრეხელების გაროზგვის მოთხოვნით გამოდიოდა. ამან საქმეს ვერ უშველა. 300 წლის შემდგომ ნიცშე თავდაჯერებით ამტკიცებდა, ღმერთი მოკვდაო. რაციონალურმა გონმა სამყაროსა და ადამიანის შემოქმედისათვის ადგილი ვერ გამონახა.
შედეგი სახეზეა: მოდის ,,უღმერთო ახალგაზრდობა” (,,Fრანკფურტერ Aლლგემეინე”). გერმანელი მოსწავლეების მხოლოდ 23% თუ იცნობს ბიბლიურ მოძღვრებას. საქსენსა და ტიურინგენში მოსახლეობის 50%-ზე მეტი არც ერთ კონფესიას არ მიეკუთვნება; შლეზვიგ-ჰოლშტაინში კი ეს მაჩვენებელი 40%-ს უდრის.
სურათი ასეთია: დაძველებული ეკლესიები, ცარიელი სალაროები. ევანგელური თემები ვარაუდობენ, რომ 2030 წლისათვის მათი მრევლი განახევრდება.
შეშფოთებულნი არიან, უპირველეს ყოვლისა, ტრადიციების დამცველები. ისინი შიშობენ, რომ პოლიტიკური კაიკაცობა და ეთიკური კომისიები ვერ შეინარჩუნებენ საზოგადოებაში ერთობასა და მოყვასის სიყვარულს. ამისათვის უფრო გოთური ტაძრები, სურნელოვანი საკმეველი, საგალობლების მოსმენა და აღსარების ჩაბარებაა საჭირო.
თუმცა ერთ დროს ლუთერის ,,მტკიცე სიმაგრე” _ უკანასკნელი მორალური საყრდენი _ შემოტევას ვეღარ უძლებს. უფლის ზნეობრივი განუყოფლობის იდეა ეჭვის ქვეშ დადგა. ამტკიცებენ, რომ მონოთეიზმი თითქოს თავისთავად მოძალადე რწმენაა. ნუთუ დასავლეთი 2500 წლის წინათ ასე საშიშ და მცდარ გზას დაადგა?!
ასეთი ეჭვი გაუჩნდა ეგვიპტოლოგ იან ასმანს, რომელიც არქეოლოგთა წრეში ამ პროფესიის ერთ-ერთ ყველაზე გავლენიან წარმომადგენლად ითვლება. იგი მძვინვარე სფინქსივით აღიმართა მომავალი თაობების წინაშე. ასმანი თავის ნაშრომებში ამტკიცებს, რომ ერთღმერთიანობა მტრობასა და შეუწყნარებლობას შობს.
პროფესორი საკმარისად პოულობს ძალადობის ამსახველ ციტატებს ბიბლიაში და მათ თავისი ბრალდებებისათვის იყენებს. ლეგენდებისაგან შედგენილი ისრაელიანთა ისტორია, პრინციპში, ხოცვა-ჟლეტის, სასჯელისა და სისხლისღვრის მთელი წყებაა. უფლის სახელით დევნიდნენ ებრაელები ადამიანებს და ძალის გამოყენებით აუქმებდნენ შერეულ ქორწინებებს.
საბრალდებო სკამზე, პირველ რიგში, მოსე დასვეს. მეცნიერის აზრით, მოსემ სინას მთიდან ფატალური უწყება ჩამოიტანა: ,,მან ერთმანეთისაგან გამიჯნა ჭეშმარიტი და მცდარი რელიგია.” ეს კი ნიშნავდა შემდეგს: მხოლოდ მოსეს ღმერთი იყო კარგი, სხვებისა კი ზიზილ-პიპილა, უწმინდური და უსუსური.
ასმანის აზრით, მოსემ შემოიტანა ,,რევოლუციური სიახლე, რამაც სამყარო ფუნდამენტურად შეცვალა” _ მაგრამ არა აუცილებლად სასიკეთოდ. უწინ, პოლითეიზმის ეპოქაში, არსებობდა ასეთი პრინციპი: იცოცხლე და აცოცხლე. შურისძიებით აღვსილი იაჰვე კი არავის უყოფს ზეციურ ძალაუფლებას.
კონსტანცელი ეგვიპტოლოგი აქედან ასკვნის, რომ ამ მოვლენამ დედამიწაზე ,,სიძულვილის ახალ ფორმას” ჩაუყარა საფუძველი. ეს არის ,,სიძულვილი წარმართების, ერეტიკოსებისა და კერპთაყვანისმცემლების მიმართ.”
ასმანი იხსენებს ოქროს ხბოს მოსეს მეორე წიგნიდან, კერძოდ, ბოლო სცენას: ,,დადგა მოსე ბანაკის ბჭესთან, და თქვა: ,,ვინც უფლისაა, ჩემსკენ!” მოსე რისხვით აღვსილი მოუწოდებს ხალხს, მოკლან ყველა ცოდვილი და არ აქვს მნიშვნელობა ვინ იქნება ის: ,,ძმა, მეგობარი თუ ნათესავი.” 3000 კაცი გაანადგურეს იმ დღეს. ,,გადაწყვეტილება, რომლის მიღებასაც ადამიანებს იაჰვე აიძულებს, კავშირი, რომელსაც იგი გვთავაზობს, აღემატება ყოველგვარ ადამიანურ ერთობას და სპობს მას”,– ამბობს ასმანი.
რა გასაკვირია, თეოლოგები ამ აზრს გამოწვევად რომ იღებენ. დებატები ძალიან გახურდა. რამდენიმე კვირის უკან ლურენცში ერთმანეთს კულტუროლოგები შეხვდნენ. მარტში კი კონფერენცია ჩატარდა ებერნბურგში. ძველი აღთქმის სპეციალისტმა როსტოკიდან, მარტინ როსელმა, აღნიშნა, რომ ,,ასმანმა მეტად მძიმე დისკუსიის პროვოცირება მოახდინა. მან პრინციპულად დააყენა ეჭვქვეშ მთავარი მოწმობანი.”
ზოგი ფიქრობს, რომ ასმანმა შექმნა საფრთხობელა, წარმართული ,,სამყარო ტოლერანტობისა” და შეტევა პოსტმოდერნული პოზიციებიდან განახორციელა.
თავდაპირველად უფლის სიტყვას ცუდი ტონი ჰქონია, _ ხუმრობით დასძენს ძველი აღთქმის სპეციალისტი, შვეიცარიელი ოტმარ კელი. ძალიან გვიან, ესაიას წიგნის მეორე ნაწილში, კერძოდ, ბაბილონის ტყვეობის ფაზაში (ქრისტეს შობამდე 587 წ.), ებრაელებმა ,,ნამდვილ” ერთღმერთიანობას ჩაუყარეს საფუძველი. ქრისტიანული მოძრაობა სწორედ აქ ჩაისახა: ,,უფალი სრულყოფილი სიკეთე და სიყვარულია.”
აშკარაა, რომ კამათი მორალური საფუძვლების თაობაზე პიკს აღწევს. მიუხედავად იმისა, რომ მამაზეციერი კარგა ხანია მკვდრად გამოაცხადეს, იგი მოულოდნელად ისევ აღმოჩნდა საბრალდებო სკამზე.
დებატები მიდის მონოთეიზმის წარმომავლობის შესახებ. საუბარია იმაზე, თუ საიდან მოდის ერთი და განუყოფელი ღმერთის იდეა.
ჯერ კიდევ ნეანდერტალელ ადამიანს სწამდა, რომ საიქიო ცხოვრება არსებობდა. ისინი ყვავილებით ამკობდნენ თავიანთ მიცვალებულებს. აფრიკაში დღესაც სჯერათ მაგიის. აზიელი ინდუსები და ბუდისტებიც დასავლეთისაგან განსხვავებულ გზას დაადგნენ.
თითქოს ყველაფერი კარგა ხნის გარკვეული იყო: ვფიქრობდით, რომ ებრაელთა ,,განსაკუთრებულმა რელიგიურმა გენიამ” უსასრულო და უხილავი ღმერთი შვა. ასმანის კვლევაში საუბარია შემდეგ მომენტებზე:

• ჯერ კიდევ ქრისტეს შობამდე 1800 წელს პატრიარქი აბრაამი მსხვერპლს სწირავდა ღმერთს.
• ქრისტეს შობამდე 1250 წელს ეგვიპტე დატოვა მოსემ.
• ქრისტეს შობამდე 1000 წელს ბიბლიურმა მეფეებმა დავითმა და სოლომონმა ებრაული იმპერია შექმნეს.

ულამაზესი და უძლიერესი სახელმწიფო, რომელსაც სოლომონი მართავდა, ევფრატის ნაპირებიდან ხმელთაშუა ზღვამდე უნდა ყოფილიყო გადაჭიმული. არც ერთი სიტყვა აქედან მართალი არ არის: ,,ბრინჯაოს ხანის კონცეპტებს” თეოლოგები კარგა ხანია უნდა გამომშვიდობებოდნენ.
შთამბეჭდავი რაოდენობა არქეოლოგიური აღმოჩენებისა ადასტურებენ იმას, რომ წმინდა წერილი ძველი ისრაელის შელამაზებული ისტორიაა. პირველ ყოვლისა, საუბარია დაახლოებით ქრისტეს შობამდე 500-400 წლებზე _ აი, ასეთი მწარე დასკვნა მოჰყვება ასმანის ნაშრომს. თეოლოგი მანფრედ ლაიპერტი კი ამბობს, რომ: ძველი აღთქმა არის ,,კრებული, რომლის საბოლოო სახეც საუკუნეების განმავლობაში იხვეწებოდა.”
ჩანაწერების გაკეთებაზე პასუხისმგებლები იყვნენ იერუსალიმის დიდი ტაძრის (განადგურდა ქრისტეს შობამდე 586 წ., აღდგა ქრისტეს შობამდე 516 წ.) მღვდლები, რომლებიც იაჰვეს ადიდებდნენ. ეს პირქუში საკულტო შენობა, რომელიც სიონის მთაზე (დღეს აქ აკსა-მეჩეთი დგას) იყო აგებული, ერთ დროს მოვლენათა ეპიცენტრს წარმოადგენდა. წვეროსანი მღვდლები, რომლებიც ლურჯი ლენტებით გამშვენებულ შესამოსელში იყვნენ გამოწყობილნი, გარს უვლიდნენ ქვის გალავანს. რიტუალის შესრულების დროს ისინი ყურის ბიბილოზე ვერძის სისხლს იპკურებდნენ.
უფლის ფანატიკოსი მიმდევრები სინამდვილეში არ აღნუსხავდნენ რეალურ ამბებს მთელი სიზუსტით. ბიბლიის შემქმნელებმა თავიანთ ქვეყანას გაყალბებული ისტორია მოახვიეს თავს. ჰაიდელბერგელი ექსპერტი რელიგიის საკითხებში, ბერნდ-იორგ დიბნერი, ამბობს: ,,მათ წარსულში საკუთარი იმპერიული ოცნებები ისტორიაში გადმოსცეს.”
თუ რა მოხდა სინამდვილეში, ამასთან დაკავშირებით, წარმოდგენას გვიქმნის, პირველ ყოვლისა, არქეოლოგია და ნახევრად სანდო ,,მეფეთა წიგნი” ბიბლიიდან. ნამდვილი ისტორია ასეთნაირად წარმოგვიდგება:
დაახლოებით ქრისტეს შობამდე 900 წ. პალესტინაში წარმოიქმნა ორი სახელმწიფო: ჩრდილოეთში _ ,,ისრაელი”, სადაც 50 000 კაცი ცხოვრობდა; სამხრეთში _ მეჩხერად დასახლებული ,,იუდეა”, დედაქალაქით _ იერუსალიმი.
მოსახლეობა აღმერთებდა კერპებს, მათ შორის ბაალსა და მოლახს, ხოლო ღმერთების მამას, ელ. იაჰვეს, როგორც ადგილობრივ ამინდის ღმერთს, თაყვანი პირველად ჩრდილოეთ სინაზე სცეს. მეფე იერობამმა (დაახლ. ქრ. შ-მდე 926-907 წწ.) აღმართა წმინდა ხარის ქანდაკება, რომელიც სიმბოლურად იაჰვეს განასახიერებდა.
კულტის ამ პრიმიტიულ ფორმას შურისმაძიებელმა მონოთეისტებმა დაუპირისპირეს სიტყვა: ,,ერთღმერთიანობა”. მათ უფრო მეტი აბსტრაქცია და სულიერება სურდათ. მონოთეისტებმა ღიად მიიტანეს იერიში მთავართა რელიგიურ პოლიტიკაზე. ,,სახელმწიფო სიწმინდეთა გამგებელნი და მათი კარისკაცნი, ასევე მღვდლები და წინასწარმეტყველნი” (ვაიპერტი) მასობრივი ცეცხლისა და შეტევის ადრესატებად იქცნენ.
ოსეასა და ამოსის (ცხოვრობდნენ დაახლ. ქრისტეს შობამდე 750 წ.) წინასწარმეტყველებაში აშკარად ჩანს, თუ როგორი სიბრაზით გმობდნენ ისინი კერპთაყვანისმცემლობას.
ბიბლიური მქადაგებლები იყენებდნენ ყოველგვარ საშუალებას: მუქარას, დამცირებას, წყევლას. წინასწარმეტყველი მიქა (მოღვაწეობდა ქრ. შ-მდე 740-705 წწ.) ხალხს ამუნათებდა, რადგან ისინი კერპებს სცემდნენ თაყვანს. მისი კოლეგა ელია კი იქადნიდა, რომ კიშონის ნაპირას 450 ბაალის მადიდებელი მღვდელი მოკლა.
ჰაიდელბერგელმა რელიგიის სოციოლოგმა ფრანც მაკიევსკიმ ამ უძველეს მონომანებს ,,ფანატიკური რწმენის ეთიკოსები” უწოდა. და მაინც, მთელი რიგი სამხედრო კატასტროფების შედეგად ამ რელიგიურმა უმცირესობამ ძალაუფლება მოიპოვა:
• ქრ. შ-მდე 722 წ. ასურელებმა დააქციეს პატარა ქვეყანა ისრაელი.
• ქრ. შ-მდე 587 წ. აღმოსავლელ მეფეთა შემოტევის შედეგად თავისუფლება იუდეამაც დაკარგა.
მაშინ 20 000 ებრაელი ტყვე გადაასახლეს ბაბილონში. ეს იყო ეროვნული თვითმყოფადობის დასასრული. მაგრამ იაჰვეს მღვდლებმა, რომლებიც მოწყვეტილნი იყვნენ სამშობლოს და გაუცხოების საფრთხესაც აშკარად გრძნობდნენ, მოახერხეს სადავეების ხელში აღება. მათ თავიანთი შვილები უზენაესი ღმერთის დროშის ქვეშ გააერთიანეს.
აი, სწორედ ამ დროს შეიქმნა კომუფლაჟი, ერთგვარი წიგნი ზღაპრებისა, რომელიც ასობით უძველესი, სახეცვლილი ხელნაწერებისა და გადმოცემებისაგან შედგება. საღვთო წერილი ერთი დიდი ლაბირინთია.
ყოველივე ეს ნიშნავს იმას, რომ გამოცხადება არ შემდგარა. ღმერთის დაბადება, ეს უფრო ხანგრძლივი, სისხლიანი და ტანჯვით აღსავსე პროცესი იყო, პროცესი, რომელიც სადღაც ქრ. შ-მდე XIX საუკუნიდან IV საუკუნემდე გრძელდებოდა.
ებრაელები აღარ არიან პიონერები. დაახლოებით ქრ. შ-მდე 550 წ. ცხოვრობდნენ სპარსელი ზარათუსტრა, ჩინელი კონფუცი და იონიელი ნატურფილოსოფოსები. ისინიც მყარი სულიერი შემართებით გამოირჩეოდნენ.
,,ღერძულ პერიოდს” კარლ იასპერსმა უწოდა ეპოქა, სადაც ადამიანმა პირველად შეძლო ,,შინაგანად დაპირისპირებოდა მთელ სამყაროს”.
თუმცა წმინდა მიწის გამოცანას ეს ვერ ხსნის. კონფუცი სიბრძნისა და სიმშვიდისაკენ ისწრაფოდა; იონიელები კი ცოდნისაკენ. წმინდა წერილი, მათგან განსხვავებით, არის სრული სიჯიუტე და სასოწარკვეთა. ებრაულ-ქრისტიანულ რელიგიაში ადამიანს სინანულის მეშვეობით ცოდვა უკან აღარ დაუბრუნდება.
მონობის ატმოსფეროს, შიშს ამკვიდრებს ძველი აღთქმის ზეკაცი. ,,ემუნაჰ” (,,ერთგულება”) _ ამ სიტყვით აღნიშნავენ ებრაელები რწმენას. ღმერთი ეჭვიანი ქმარივით იქცევა. ის ,,ქორწინდება” რჩეულ ერზე და მისგან აბსოლუტურ ერთგულებას ითხოვს. ფსიქოლოგი ბრუნო ბეტელჰაიმი თვლის, რომ სემიტური ღმერთი გაცილებით შემაძრწუნებელი იყო, ვიდრე პირველყოფილ ხალხთა საშინელი ღმერთების მთელი წყება”.
ძალადობის უზარმაზარი პოტენციალი, რომელსაც ბიბლია ინახავს, უამრავი დანაშაულის მიზეზი გახდა ჟამთასვლისას:

• მოვლენები ვითარდებოდა უდაბნოში, რომელიც საფრთხეს უქმნიდა ადამიანის სიცოცხლეს.
• ქრ. შ-მდე 720_ქრ. შ-დან 70 წლებში იერუსალიმი, სულ მცირე, ექვსჯერ მაინც დალაშქრეს და დააქციეს უცხოურმა არმიებმა.
• ყველა რევოლუციონერის მსგავსად, იაჰვეს მიმდევრებმაც ძალადობას მიმართეს ძველი ზნე-ჩვეულებების გასანადგურებლად. ისინი განუწყვეტლივ იმეორებდნენ: ,,ამოჟლიტეთ”, ,,მოკალით”, ,,გაანადგურეთ”!

საიდან იღებდნენ ისინი ენერგიას? რა წყაროებით იკვებებოდა ამ ხალხის წარმოდგენა ღმერთთან მიმართებაში? ვისაც სჯერა, რომ კონცენტრაციის პროცესი მხოლოდ ზეცაში დასრულდა, ცდება. ახალმა ზეციურმა ძალამ ვითარება შეცვალა არა მხოლოდ ზეცაში, არამედ დედამიწაზეც.
იერუსალიმში მღვდლებმა უპრეცედენტო ფორმით დაამყარეს პატრიარქატი. თანამედროვე ფსიქოანალიზი გვაუწყებს, რომ მაშინ მამაკაცების საკრალური გაერთიანების ინსცენირება მოხდა. ღმერთი მათთვის იყო ,,მამა”, რომელსაც ისინი უწოდებდნენ ადონაი-ს (,,უფალი”). ის მორჩილებასა და თავმდაბლობას ითხოვს _ უპირველეს ყოვლისა, თავისი ვაჟებისაგან.
ქალებს ამ დროს ნაკლები მნიშვნელობა ენიჭებოდათ. სხვათა შორის, მეცნიერები ამტკიცებენ, რომ იაჰვეს თავდაპირველად მეუღლედ ნაყოფიერების ქალღმერთი აშერა ჰყავდა. ქრ. შ-მდე 586 წლამდე მისი საკულტო ხე იერუსალიმის ტაძარში იდგა. მაგრამ, მიუხედავად ამისა, წინასწარმეტყველებმა მასზე იერიში მიიტანეს. აშერა მათთვის წარმართული ნაყოფიერების ღვთისმგმობელი კერპი იყო.
მოსეს მეხუთე წიგნში მუქარა ისმის: ,,არ დაირგო აშერა, რა ხისაც არ უნდა იყოს”, ,,სძულს იგი უფალს, შენს ღმერთს”.
საბოლოოდ გაანადგურეს ეს უკანასკნელი პარტნიორი უფალი ღმერთისა. ბაბილონიდან ღმერთი დაქვრივებული დაბრუნდა.
მღვდლებმა წმინდა აქტით საბოლოოდ გაამყარეს ,,კავშირი” ღმერთთან. ეს ძალადობის აქტია. მღვდლები ყველა მამრობითი სქესის მეძუძურ ბავშვს მერვე დღეს წინდაცვეთას უტარებდნენ. მოჰელი აიყვანდა ჩვილს, ფრჩხილით გასწევდა ჩუჩას და აჭრიდა. ეს სისხლიანი დანაშაულია, რომელიც სისხლსა და ხორცში აქვთ ებრაელებს გამჯდარი.
ჰაიდელბერგელმა სოციოლოგმა ფრანც მაკიევსკიმ თავის შესანიშნავ წიგნში (Fრანზ Mაციეჯეწსკყ: ,,Pსყცჰოანალიტყსცჰეს Aრცჰივ უნდ ჯüდისცჰეს Gედეცჰტნის. Fრეუდ Bესცჰნეიდუნგ Mონოტჰეისმუს”. Pასსაგენ Vერლაგ, ჭიენ.) წინდაცვეთა აღწერა, როგორც მონოთეიზმის მამოძრავებელი ძალა. ის იყო ,,დიდი და გენერაციული, მაგრამ ამავე დროს ფარული ძალა”, რომლის მეშვეობითაც ,,მონოთეიზმი სამუდამოდ დამკვიდრდა ძველებრაულ საზოგადოებაში”.
მაგრამ საკითხავი ისაა, თუ სად აქვს გადგმული თავისი ისტორიული ფესვები ერთღმერთიანობას? გაჩნდა ახალი დეტალები. მეცნიერები ფიქრობენ, რომ ბიბლიის შესავალს ფარდა ეგვიპტეში უნდა ახადონ. ჩვენ წინ მოულოდნელად უძველესი ეპოქის ყველაზე საოცარი რელიგიური ძალა აღიმართა. ძალა, რომელიც პირამიდებს აგებდა, ათასობით კერპს სცემდა თაყვანს და ნიანგების მუმიფიცირებითაც კი იყო დაკავებული. როგორც ჩანს, კვალს სწორედ აქეთ მივყავართ.
ეგვიპტე, როგორც სიწმინდისა და სისუფთავის სამყარო, ანტიკურ ეპოქაში სამაგალითო ქვეყნად ითვლებოდა. ბერძნები აღფრთოვანებულნი იყვნენ ეგვიპტელთა საოცარი მიღწევებით. სხვაგვარად ფიქრობდნენ ებრაელები: მათი აზრით, ეგვიპტური პანთეონი წყვდიადის, ცრურწმენებისა და ჯადოქრობის სიმბოლოთა სამყაროს განსახიერება იყო.
,,ეგვიპტის თვალსაჩინო გამოცდილებას გმობს ბიბლია, როგორც უსაშინლეს ცოდვას” , _ ამბობს ასმანი. საღვთო წერილის მიხედვით, ,,ეს იყო ცთომილებებისა და სიცრუის ნიმუში.”
ეს თემა წითელ ხაზად გასდევს ძველ აღთქმას. ებრაელები ზიზღითა და გაოცებით უყურებდნენ იეროგლიფების ქვეყანას, ვინაიდან ადამიანები თაყვანს სცემდნენ კერპებს. თუმცა ცნობილია ისიც, რომ ძველი ეგვიპტელები შესანიშნავად ერკვეოდნენ მათემატიკაში, ასტრონომიასა და ქირურგიაში.
ჯერ კიდევ აბრაამმა აიღო გეზი ეგვიპტისაკენ. მას იოსები მიჰყვა. იოსები ფარაონის კარისკაციც კი გახდა. ისრაელიანები 430 წლის განმავლობაში იყვნენ გამოკეტილნი ,,მონობის სახლში”. მათ სასიკვდილოდ სცემდნენ და დასცინოდნენ ეგვიპტელები.
მოსემ კი თავისუფლება მოუტანა თავის ხალხს. ბიბლიურ დრამაში სასწაული შემოდის. დგება ჟამი გამოხსნისა. იაჰვე _ ღრუბლის სვეტის სახით _ სინას მთამდე აცილებს თავის ხალხს, სადაც ეცხადება კიდეც მათ. ამას მოსდევს აღთქმული მიწის ამბავი.
მეცნიერები ადრევე მიხვდნენ, რომ უდაბნოში ხეტიალის ისტორია განსაზღვრულ ფსიქოლოგიურ სქემაზეა აგებული: ისრაელიანთა შვილები ეგვიპტის წიაღში აღიზარდნენ. ეგვიპტეში ისინი უხმობდნენ ღვთაებრივ მამას, რომელიც იხსნის და ახალ სამშობლოში წაიყვანს მათ. ის, რომ მათ წითელი ზღვა გადალახეს, დაბადების აქტის ტოლფასია.
ბიბლიაში წარმოდგენილი პირამიდების სახელმწიფო არ ატარებს მხოლოდ პირქუში აჩრდილის სახეს, ამას ემატება ისიც, რომ არქეოლოგებმა, რომლებიც გათხრებს მემფისსა და თებეს შორის აწარმოებენ, გამაოგნებელი აღმოჩენა გააკეთეს: იუდეველებმა ისტორია შეალამაზეს. ერთღმერთიანობის იდეა სინამდვილეში ეგვიპტიდან მოდის.
ფარაონი ეხნატონი, XVIII დინასტიიდან, საიდუმლოებებით მოცული კაცი იყო ეგვიპტის ისტორიაში. მან საუკუნეებით გაუსწრო ებრაელებს. ფარაონმა აღიარა ერთი ღმერთი: ატონი, მზის დისკო, რომელიც თვალისმომჭრელ ელვარებას ასხივებდა.
ეხნატონი ქრ. შ-მდე 1353 წელს ავიდა ტახტზე და თავის საქმესაც იმთავითვე შეუდგა. დელტამდე და ზემო ეგვიპტემდე უწევდნენ ფარაონის მცველები. ისინი შედიოდნენ ტაძრებში და ღმერთების სახელებს კედლებიდან შლიდნენ. ფარაონმა მხოლოდ ჰელიოპოლისი დატოვა ხელუხლებელი. უნდა ვივარაუდოთ, რომ სწორედ აქ ცხოვრობდნენ ამ მოძრაობის სულისჩამდგმელები.
ტრადიციულად, ეგვიპტური ღმერთები ტაძრის ზარდახშებში იყვნენ გამოკეტილები. ყოველი მათგანი 40 - სანტიმეტრიან ოქროს, ვერცხლისა და კეთილშობილი ქვისაგან დამზადებულ ფიგურებს წარმოადგენდა. ქურუმებს ყოველდღიურად საჭმელი მიჰქონდათ მათთვის, აბანავებდნენ რძეში და მოსავდნენ სამოსელით. სამაგიეროდ კერპები სიკვდილის შემდეგ სიმშვიდესა და იმედს ჩუქნიდნენ მათ; ლოცავდნენ და ბედნიერებას პირდებოდნენ.
მათგან განსხვავებით ატონი უხილავი, ნათელი სხივი იყო, სხივი, რომელიც დედამიწას ეფინებოდა. ერეტიკოსმა ფარაონმა უარყო მიცვალებულთა გაპატიოსნების ძველი ტრადიციები. ბალზამირებასა და მუმიფიცირებას აღარავინ იყენებდა. კავშირი იმიერ სამყაროსთან გაწყდა.
ყველაფერი მონოთეიზმის ამ პირველი წინასწარმეტყველის განსაკუთრებულობასა და უჩვეულობაზე მეტყველებს. ეხნატონი, - ამბობს ასმანი, - ,,ისტორიაში მოულოდნელობებით აღსავსე კაცი იყო”.
მაშინ, როდესაც სხვა ღმერთების ტაძრებს ხავსი მოეკიდა, ახალმა მბრძანებელმა ატონისათვის სილამაზის მემორიალი გააკეთებინა. მან თებეში 600 მეტრი სიგანის მოედანი ააგო ასობით სამსხვერპლოთი. ყოველ დილით ატონის მადიდებელი მღვდლები მსხვილფეხა რქოსან საქონელსა და შინაურ ფრინველს კლავდნენ და სამსხვერპლო ხორცს ამომავალ მზეს უწვდიდნენ.
,,შენი სხივები სწვდება მთელ ქვეყანას”, _ ნათქვამია ათონის საგალობელში, -,,შენ მილიონობით ცვლილების მიზეზი ხარ და ერთი ხარ.” აქამდე უცნობი რელიგიური ძალა სიმღერით ადასტურებს, რომ მსოფლიოს ისტორიაში უძველესი და უნივერსალური ღმერთის მორჩილება აქედან იწყება.
რელიეფებზე ეხნატონი ჩამოშვებული მუცლითა და გაბერილი ტუჩებითაა გამოსახული. კეფა გროტესკულად აქვს წაგრძელებული, ქუთუთოები დამძიმებული. მის სტატუებს, რომლებიც არქეოლოგებმა 1920-იანი წლების ბოლოს კარნაკში აღმოაჩინეს, მკერდი თითქმის ქალური, გენიტალური ზონა კი დიფუზიური _ არც ფალოსი და არც ვულვა _ აქვს.
მეფე ავად ხომ არ იყო? ზოგიერთი ფიქრობს, რომ ეხნატონს ჰორმონების დარღვევა ჰქონდა. ანტიკური პერიოდის მკვლევარი იმანუელ ველიკოვსკი თვლის, რომ მას ,,ჰომოსექსუალური მისწრაფებები” ახასიათებდა. თუ ის მხოლოდ ოცნებობდა? მას არა ერთი მისიონერული ომი უწარმოებია მზის სახელით. მმართველობის მეხუთე წელიწადს იგი შორეულ თელ-ელ-ამერნას უდაბნოში გადავიდა, რომლის დატოვებაზეც აღარ უფიქრია.
სწორედ მაშინ დაარსდა ახალი დედაქალქი, რომელსაც ახენ-ატონი (,,ათონის ჰორიზონტი”) უწოდეს. 50 000 სახელმწიფო მოხელე, მსახური, პრინცი და დალაქი გადავიდა ახალ დედაქალაქში საცხოვრებლად. მაშინ, როდესაც ქალაქის საზღვრებს მიღმა ჭირი მძვინვარებდა (მან სირიამდეც უწია), მზის მეტროპოლიაში ცხენებშებმული მორთული ეტლით დადიოდა ეს უცნაური კაცი თავის მშვენიერ მეუღლესთან, ნეფერტიტთან, ერთად.
რელიეფებზე ჩანს, რომ მეფე საყვარელი ადამიანებითაა გარშემორტყმული. ეხნატონს მკლავზე ჩვილი ბავშვი უზის. როგორც ამბობენ, მას ცხრა ქალიშვილი ჰყავდა. არავის სჯერა, რომ აქ ოჯახურ იდილიასთან გვაქვს საქმე. არსებობს მინიშნებები, რომ ეხნატონს სექსუალური კავშირი ჰქონდა არა მხოლოდ უფროს ქალიშვილთან, მერიტატონთან, და ვაჟიშვილთან _ სემენხკარესთან, არამედ საკუთარ დედასთანაც.
ნეფერტიტი ეხნატონის მმართველობის XIII წლის შემდგომ უკვალოდ ქრება. ზოგიერთი მკვლევარი მიიჩნვეს, რომ იგი მოკლეს. აშკარაა, რომ ეს მმართველი ძალადობითა და უკიდურესი თეოკლასტური რადიკალიზმით გამოირჩეოდა. ყველაფერი, რაც ხალხისათვის წმინდა იყო, მან ფეხქვეშ გათელა.
იმ პერიოდის ქვის სტელებზე მრავლად არიან გამოსახულნი ფარაონის ჟანდარმები (,,საშა’უ), რომლებიც გრძელი ჯოხებით იყვნენ შეიარაღებულნი. უბრალო ხალხი კი ამ სტელებზე, ძირითადად, ქედმოხრილ მდგომარეობაშია წარმოდგენილი, რაც, ალბათ, მორჩილების ჟესტია. ან იქნებ, მოქალაქეები ჟანდარმების შოლტებით მიყენებული ტკივილისაგან ღმუიან?!
ფაქტია, რომ სიტყვას, ,,ღმერთები”, ტაბუ დაადეს. ყველას ეკრძალებოდა ამ სიტყვის წარმოთქმა. არსებობდა ერთადერთი ღმერთი ატონი _ უსახო და უხილავი გვირგვინი მზის სინათლისა. ის არ იყო უსულო ქვა. ამიტომ ძნელი იყო მისი უარყოფა. ამარნელი მღვდლები ატონს თაყვანს თავიანთ გულებში სცემდნენ. მათ საკრალურ ნაგებობებს არ ჰქონდა სახურავი. მსხვერპლშეწირვა ღია ცისქვეშ სრულდებოდა.
მმართველობის XVII წლის თავზე გარდაიცვალა ეგვიპტელი გურუ, რასაც ადასტურებს ეხნატონის ერთ-ერთი რელიეფი, რომელზეც წაგრძელებული თავითაა გამოსახული. ეხნატონის გზას დაადგა მისი მემკვიდრე სემენხკარესიც.
როდესაც სემენხკარესი მოკვდა, ტახტზე ავიდა რვა წლის ტუტანხატონი. მოგვიანებით, ამონის მღვდლების ზეწოლით, მას სახელი გადაარქვეს და უწოდეს ტუტანხამონი. მის აკლდამაში ნაპოვნ განძში განსაკუთრებით საინტერესოა სამეფო ტახტი, რომლის საზურგეზეც ატონის სხივებით გაბრწყინებული ყრმა ტუტანხამონია გამოსახული. მაგრამ შემდეგ უკვე გენერალმა პუტჩი მოაწყო და დრო უკან დაბრუნდა. აღდგა ღმერთების დემოკრატიული სტატუს - კვო. სტელაზე ვკითხულობთ: ,,ქვეყანამ ავადმყოფობა გადაიტანა”.
ეხნატონი კანონგარეშედ გამოაცხადეს, მისი სახელი ამოშალეს ფარაონთა სათვალავიდან. ისე ჩანდა, თითქოს ეგვიპტემ მონოთეიზმის საშინელ სიზმარს დააღწია თავი და გამოფხიზლდა.
ასი წლის უკან არქეოლოგებმა ერეტიკოსი მეფის პირველ ნაკვალევს მიაგნეს. მაშინ ისინი ცდილობდნენ, დაედგინათ კავშირი ფარაონსა და ბიბლიურ მოსეს შორის. შედეგიც სახეზეა: ,,მათ საერთო ჰქონდათ ის, რომ ჭეშმარიტებასა და სიცრუეს შორის განსხვავება განკვეთისა და დევნის საგნად აქციეს”, _ ამბობს ჟან ასმანი.
რა უნდა აკავშირებდეს ეგვიპტელ გურუსა და მოსეს ერთმანეთთან? ნუთუ მართლა არსებობს საიდუმლო გზა ნილოსსა და იერუსალიმს შორის?
ჯერ კიდევ გენიალურ ამერიკელ ეგვიპტოლოგს, ჯეიმს ბრესტედს, რომელიც 1884 წელს სადოქტორო ხარისხს ბერლინში იცავდა, ამ საკითხთან დაკავშირებით თავისი მოკრძალებული აზრი ჰქონდა. ის ფიქრობდა, რომ ებრაელებმა როგორღაც გაიგეს მზის რელიგიის შესახებ. ამ აზრს ეთანხმებოდა გერმანელი ისტორიკოსი ედუარდ მაიერიც.
ეს საკითხი უფრო სერიოზულად დაამუშავა ზიგმუნდ ფროიდმა. 1937 წელს, როდესაც გერმანიაში ანტისემიტიზმი ბობოქრობდა, კიბოთი დაავადებულმა ფსიქოანალიზის მამამ თავისი უკანასკნელი ნაშრომი _ ,,კაცი მოსე და მონოთეისტური რელიგია” _ დაასრულა.
წიგნში ის გამოთქვამს აზრს, რომ მოსე სინამდვილეში ათონის მღვდელი იყო ჰელიოპოლისიდან. ეხნატონის რელიგიური პროექტის ჩავარდნის შემდეგ მოსე ებრაელი მონების ჯგუფმა აირჩია, რათა მას, ასე ვთქვათ, გაეგრძელებინა ეს საქმე, ოღონდ, უფრო მცირე მასშტაბებით.
ფროიდის ეჭვებს აღძრავს სახელი მოსე (,,მოსე” ეგვიპტური სიტყვაა და ბავშვს ნიშნავს) და, უპირველეს ყოვლისა, მოსეს მდინარეში პოვნის ლეგენდა. ბიბლიაში წერია, რომ მოსე ებრაელი მონის ნაშობი იყო. დედამ თავისი ჩვილი ჭილის კალათაში ჩასვა და მდინარე ნილოსს გაატანა. ბავშვი შემთხვევით ფარაონის ქალიშვილმა იპოვა და სასახლეში წაიყვანა. მოსე ფარაონის კარზე გაზარდეს.
ფროიდი ფიქრობს, რომ მოსე ეგვიპტელი იყო. ხმები მოსეს მდინარეში ჩასმის თაობაზე იყო ებრაელების ფანდი, რათა უცხოები ებრაელებად გაესაღებინათ და ისინი ებრაელთა ,,ერის წარმოშობის მითოსში” მამოძრავებელ ძალად წარმოესახათ.
ფსიქოლოგიის დამფუძნებლისაგან ეს საკმაოდ გონივრული დასკვნა გახლდათ. მან ისიც იცოდა, რომ ამ ისტორიას გაგრძელებაც ჰქონდა: ნახევრად წარმართ ებრაელებს მოსეს მკაცრმა კანონებმა საყრდენი გამოაცალა. ასე რომ, მათ მოსე მოკლეს.
უფრო ადრე, 1912 წელს, გამოვიდა ფროიდის ნაშრომი ,,ტოტემი და ტაბუ”, სადაც ფსიქოანალიტიკოსმა მამისა და ვაჟიშვილის კონფლიქტი რელიგიური ქცევის წყაროდ გამოაცხადა. მისი მოდელი ასეთია: ,,უძველეს ტომებში” დომინირებდა ყველაზე ძლიერი მამაკაცი, რომელიც პრეტენზიას აცხადებდა ყველა ქალზე. თავისი აბსოლუტური ძალაუფლებიდან გამომდინარე, იგი თავისი ვაჟებისა და ძმებისაგან უსიტყვო მორჩილებას მოითხოვდა. ვინც ამ მოთხოვნას არ შეასრულებდა, მას კასტრაცია ემუქრებოდა.
ამ დესპოტების წინააღმდეგ ერთიანდებოდნენ დანარჩენი მამაკაცები. ისინი კლავდნენ თავიანთ ბელადს და ბელადის ძლიერების მისაღებად ,,ტოტემური ტრაპეზობისას” მის სხეულს ჭამდნენ.
ამის შემდეგ მკვლელები განიცდიდნენ დანაშაულის გრძნობასა და სინანულს ტომის დამცველის სიკვდილის გამო. ძველმა მამამთავარმა ქვეცნობიერში დაიმკვიდრა ადგილი. იგი ,,ტოტემურ ცხოველად” იქცა, რომელსაც შემდეგ თაყვანს სცემდნენ, როგორც კულტს. ასეთი იყო კაცობრიობის პირველი რელიგიური სისტემა.
ფროიდის აზრით, სწორედ ეს წინარეისტორიული ტირანი გამოვიდა ასე მოულოდნელად ისტორიის ავანსცენაზე ატონის კულტის ეპოქაში _ ამჯერად ის ზეცაში აიჭრა. იაჰვეც ტირანივით იქცევა. სწორედ ამიტომ მოკლა ხალხმა თავისი პირველი წინასწარმეტყველი. ამან დანაშაულის პირველყოფილი კომპლექსიც გააღვიძა.
რაოდენ საინტერესოც არ უნდა იყოს ეს თეზა, ის ვერ იქნება ბოლომდე სწორი... ებრაული ტომის არსებობის დამადასტურებელი არანაირი ნივთმტკიცება არ მოეპოვება თანამედროვე არქეოლოგიას.
ფაქტია, რომ დაახლოებით ქრ. შ-მდე 1250 წელს სინას მთა ძირითადად ველური მომთაბარეებით (,,ჰაპირუ”) იყო დასახლებული. სამხრეთ პალესტინაშიც მომთაბარეები ცხოვრობდნენ. ისინი მეცხოველეობას მისდევდნენ და, როგორც ჩანს, ამ ადგილას დიდხანს სახლობდნენ. ებრაული ეთნოსი მაშინ არ არსებობდა. არსებობდა მხოლოდ ჩანასახი.
პირველ ებრაულ დასახლებას ვხვდებით ქრ. შ-მდე 1000 წელს ქანაანში. ებრაელთა ქოხებს პატარა საკურთხეველი ჰქონდა. ეს იყო სამსხვერპლო ადგილი წინაპრებისა და ოჯახის მფარველი სულებისათვის. მთებში ინახებოდა ადგილობრივი ტომის სიწმინდეები. ბიბლიის თანახმად, ქანაანში ჯერ კიდევ ქრ. შ-მდე VIII საუკუნეში ,,მაღალ ბორცვებზე და ყველა ამწვანებული ხის ქვეშ” წმინდა ცეცხლი გიზგიზებდა. დიდი მოსე _ ასე მოიხსენიებენ მოსეს ბიბლიის ავტორები. პოლითეისტური თვალსაზრისით კი ეს ეპითეტი არ შეესაბამება მას. მოსემ, როგორც კი ჩამოვიდა სინას მთიდან, ხალხს აცნობა პირველი მცნება უფლისა: ,,მე ვარ უფალი, ღმერთი შენი”.
ბიბლიის მიხედვით, შუაგულ უდაბნოში მოსე იძლევა მითითებებს, თუ როგორ უნდა ყოფილიყო მომთაბარეთა კარვები მოწყობილი. ხალხს უნდა გაეკეთებინა სარიტუალო ჭურჭელი წმინდა ოქროსაგან, ტაბლა საწინაშეო პურისათვის, ოქროს სასანთლეები და გვირგვინი.
არსებობს ასეთი აზრი: სინამდვილეში ბიბლიის ავტორები მოსეს მეორე წიგნში იერუსალიმის ტაძრის დეკორაციას აღწერენ, თუ როგორ გამოიყურებოდა ის აღდგენის შემდეგ (ქრ. შ-მდე 516 წ). იმისათვის, რომ ახალ სამყაროს ღირსება შემატებოდა, გამყალბებლებმა ისე გააკეთეს, რომ თითქოს მთელი ეს აღჭურვილობა ჯერ კიდევ უდაბნოში მოსეს ხეტიალის დროს ჰქონდა ებრაელ ხალხს.
ყოველივე ეს მიუთითებს იმაზე, რომ იაჰვეს მღვდლები მოსეს ფიგურას იყენებდნენ როგორც წნეხს, რათა განეხორციელებინათ თავიანთი საკულტო გეგმები. სასულიერო პირები მუცელმოგვობდნენ.
მემფის-იერუსალიმის გზაზე არის რაღაც სიმართლის ნაკვალევი. თანამედროვე არქეოლოგებს სჯერათ, რომ მონოთეიზმის შემოქმედ ეხნატონსა და მის ლეგენდარულ შთამომავალ მოსეს შორის კავშირი არსებობდა. ის, რომ ოდესღაც ეგვიპტური მზის სხივები აღმოსავლეთ უდაბნომდეც აღწევდა, სხვათა შორის ებრაელმა არქეოლოგებმაც დაადასტურეს. ,,ახალ იმპერიაში” (ქრ. შ-მდე 1550-1070წწ.) ფარაონებმა მთელი ლევანტე (ხმელთაშუა ზღვის აუზის ქვეყნები) დაიპყრეს და კოლონიად აქციეს. მათი სამხედრო გზები კი პალესტინაზე გადიოდა.
მერენპტაჰის სტელაზე (ქრ. შ-მდე 1207 წ.) პირველადაა ნახსენები ,,ისრაელი”. ეგვიპტელებს ეს მხარე დაპყრობილი ჰქონიათ. შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ სემიტებს ეგვიპტელები მაღაროებში ამუშავებდნენ.
პალესტინელი მწყემსები და ბედუინები _ რელიეფზე ისინი თხის წვერით არიან გამოსახულნი _ იმპერიის სულიერ ცხოვრებაშიც მონაწილეობდნენ. ეგვიპტე, უდიდესი ცივილიზაციის ქვეყანა, ყოველგვარი სიბრძნის წყარო იყო.
როგორც ჩანს, დამონებულმა აზიელმა მომთაბარეებმა ალღო აუღეს ეხნატონის რელიგიას. ატონის მზის საგალობელი ძალიან ჰგავს 104-ე ფსალმუნს, რომელიც ძველი აღთქმის ულამაზესი საგალობელია. ინფორმაციას, როგორც ჩანს, ეგვიპტური სამხედრო ყაზარმები ავრცელებდნენ. ისინი ახლოს იყვნენ პალესტინაში მთავართა ოჯახებთან.
არსებობს უფრო ფართო კავშირი, რომელსაც ისტორიის სიღრმეებში ჩავყავართ. ქრ. შ-მდე XVII საუკუნეში ეგვიპტეში ძალაუფლება აღმოსავლური წარმომავლობის უცხოელმა ხალხმა, ჰიქსოსებმა, იგდეს ხელთ. ისინი იყვნენ პირველი ებრაელები. ძველი იეროგლიფური ტექსტები მოგვითხრობენ, რომ უცხოელები ქალაქებს წვავდნენ, სიწმინდეებს ანადგურებდნენ და ხალხს სასტიკად ექცეოდნენ. მათ ააგეს ციხე-ქალაქი ავარისი და ფორფოსტად აქციეს ის.
თანამედროვე არქეოლოგიამ დაადასტურა, რომ ავარისი ნილოსის დელტის აღმოსავლეთ სანაპიროზე იყო გაშენებული. ვენელი მანფრედ ბიტაკი კარგა ხანია აწარმოებს არქეოლოგიურ სამუშაოებს ქალაქის ნანგრევებში. შედეგი ასეთია: ჰიქსოსები 108 წლის განმავლობაში ინარჩუნებდნენ ძალაუფლებას ეგვიპტეში. მათ ერთ-ერთ მეფეს კი ია კობერი ერქვა. ეს სახელი ეჭვს იწვევს, ვინაიდან ძალიან ჰგავს ბიბლიური მამამთავრის, იაკობის, სახელს. დაახლოებით ქრ. შ-მდე 1550 წელს მოხდა სამხედრო გადატრიალება. ფარაონებმა ძალაუფლება დაიბრუნეს და დაუპატიჟებელი სტუმრები კვლავ უდაბნოში გარეკეს.
მაკიევსკი ფიქრობს, რომ ,,პალესტინაში გაძევებულ ტომებს ეგვიპტეში გატარებული საუკუნეები არ უნდა დავიწყნოდათ”. მკვლევარის ვარაუდი ასეთია: ხამუდი, რომელიც ჰიკსოსთა უკანასკნელი ლიდერი და, ძველი ხელნაწერების მიხედვით, იერუსალიმის დამფუძნებელია, ამ ლეგენდის მთავარი გმირი უნდა იყოს.
მოვლენები ამ საკითხთან დაკავშირებით გაყალბებულია:
• ჰიქსოსები მოვიდნენ, როგორც დამპყრობლები;
• მათი მეფობით ეგვიპტეში ბრწყინვალე პერიოდი დაწყო;
• ბოლოს ჰიქსოსების ეპოქა ცუდად დასრულდა;
თორაში კი სულ სხვაგვარი რამ წერია. ებრაელები ეგვიპტეში შემოიყვანეს, როგორც მონები. მონობაში ცხოვრობდნენ მანამ, სანამ მოსემ არ გამოიყვანა ისინი ეგვიპტიდან.
მსგავსი ფალსიფიკაციები თქმულებებითა და ლეგენდებით დაინტერესებული მკვლევარებისათვის კარგად არის ცნობილი. ისინი ასეთ დროს ,,ნარატიულ ინვერსიაზე” საუბრობენ: იტორია გადაკეთებულია ისე, რომ დასაწყისში თხრობა შესანიშნავი ამბებით იწყება, მაგრამ შემდეგ უკვე საქმე სამარცხვინო დასასრულამდე მიდის. მაკიევსკი ფიქრობს, რომ ,,ეროვნული წყენა” ,,ხალხის ფსიქოლოგიური სისტემის ყველაზე მტკივნეული კვანძია”. ასე რომ, ეს ამბავი ებრაელი ერის ფორმირების პროცესში, ქრ.შ-მდე IX-VIII საუკუნეებში, იქნა დამუშავებული. ებრაელებმა დიდების უძველესი მითოსი შექმნეს.
ვინ იყო მოსე? არსებობდა იგი საერთოდ? ყალბი წარმოდგენები, რომელიც ბიბლიას უდევს საფუძვლად, გვაძლევს სიმართლის დადგენის საშუალებას?
მიუხედავად ამისა, ქრ. შ-დე IV-III საუკუნეებში მოსეს ამბავი პალესტინის გარდა ძველ რომში, ალექსანდრიასა და ელინისტურ ეგვიპტეშიც იყო გავრცელებული. რელიგიური ლიდერები ყვებიან მოსეს შესახებ. ძველი ეპოქის რვა ავტორი მოიხსენიებს მას.
ამ ცნობებში მოსე საშინელი ფორმითაა წარმოდგენილი. ის კეთროვანთა მეთაური იყო. ყველაზე შემზარავ ისტორიას ეგვიპტელი მღვდელი და ისტორიკოსი მანეტო (ქრ. შ-მდე 280 წ.) ყვება. იგი აღწერს იმ საშინელ პერიოდს, რომელსაც მას 1000 წელი აშორებდა.
იმ დროს, - გვიამბობს ავტორი, - ქვეყნიდან 80 000 კეთროვანი გადაიყვანეს აღმოსავლეთ უდაბნოში და იძულებით სამუშაოებზე გაამწესეს. ფარაონმა მათ ნება დართო, ავარისში კეთროვანთა კოლონია დაეარსებინათ. კეთროვანებმა მეთაურად აირჩიეს მღვდელი ჰელიოპოლისიდან (ატონის კულტის ცენტრი). მისი სახელი იყო მოსე.
მოსემ აკრძალა ძველი ღმერთები. ისინი კლავდნენ ეგვიპტელთა წმინდა ცხოველებს. ბოლოს მოსემ ავარისი გაამაგრა და დახმარება გაუწია ჰიქსოსებს, რომლებთან ერთადაც ხელში აიღო ძალაუფლება ეგვიპტეში. ეს იყო საშინელი პერიოდი. მან საწმიდარნი სატრაპეზოებად აქცია. წმინდა ცხოველები შამფურებზე წამოაგო და ტაძრები შემუსრა.
ასმანისათვის ეს შემთხვევა სრულიად გასაგებია. ისტორია ძველი ,,ოცნების” ირგვლივ ტრიალებს. მასში ეხნატონისა და ჰიქსოსების პერიოდის დანაშაულთა და ცოდვათა ხსოვნაა აღბეჭდილი. იმ დროს კეთრი კულტისათვის უწმიდური იყო. მოვლენათა ეპიცენტრში სწორედ მოსე დგას.
ასმანი ფიქრობს, რომ ეს მხოლოდ და მხოლოდ ,,მეხსიერების ნაკვალევია”. ვინაიდან არც წერილობითი წყაროები და არც მეფეთა ოფიციალური სია არ შეიცავდა ინფორმაციას ეხნატონის შესახებ, ეგვიპტელებმა კანონგარეშედ გამოცხადებულ და გაძევებულ ერეტიკოს ფარაონს ზოგადი სახელი ,,მოსე” უწოდეს და ხაზი გაუსვეს მის ბოროტ და საშინელ ხასიათს.
უფრო შორს წავიდა კანადელი ეგვიპტოლოგი რონალდ რედფორდი. მან მოსეს შესახებ მანეტოს თქმულების დეტალები პირდაპირ დაუკავშირა ეხნატონის ცხოვრებას. ცნობილია, რომ ეგვიპტელმა ატონის გურუმ აღმოსავლეთ უდაბნოში მონებისათვის საკონცენტრაციო ბანაკი გამართა. მანეტოს თანახმად, მოსე 13 წელი ინარჩუნებდა ძალაუფლებას ეგვიპტეში. ზუსტად ამ ხნის განმავლობაში მართავდა ქვეყანას ეხნატონიც, რომელიც ამარნაში იჯდა.
ყოველივე ეს ადასტურებს იმას, რომ გაძევებული და მივიწყებული ერეტიკოსი დიდხანს დარჩა ეგვიპტელთა კოლექტიურ მეხსიერებაში, ოღონდ მოსეს სახით. ხალხმა ამარნას პერიოდის მოვლენები, რომელიც სინამდვილეს შესაბამებოდა, შიშისა და უწმიდურების უსიამოვნო მოგონებებს დაუკავშირა. ეხნატონი მკრეხელობის სიმბოლოდ გადაიქცა.
ძველი ებრაელები კი თანაუგრძნობდნენ მზის რევოლუციას. მათ მიაჩნდათ, რომ ეხნატონი ჭკვიანი კაცი იყო. მათ ეხნატონის/მოსეს ეგვიპტური ლეგენდა იდეალად აქციეს და მისი ფიგურა საკუთარი რელიგიური მიზნებისათვის გამოიყენეს.
იმას, რომ სინას ამბავი ძირითადად პროპაგანდასა და სიყალბეს ეფუძნება, ძველი აღთქმის სპეციალისტებმაც აღიარეს. მათ იციან, რომ გზა მონოთეიზმამდე არ იყო სწორხაზოვანი, რასაც ბიბლიის ავტორები დაჟინებით გვიმტკიცებენ.
როგორც არქეოლოგიური აღმოჩენები გვიჩვენებენ, დაახლოებით ქრ. შ-მდე 900 წელს, ებრაელები ტოტემიზმის ტყვეობაში იმყოფებიან. ისინი აღმერთებდნენ იაჰვეს, როგორც ამინდისა და ნაყოფიერების ღმერთს, რომლის სექსუალური გამოსახულება ეტაპობრივად გააქრეს.
ნამდვილი ისტორიული მოვლენებისადმი ვერაგული დამოკიდებულების ნაკვალევს თავად ბიბლიაშიც ვპოულობთ, რომელიც დასავლეთ სემიტური ხალხების ურიცხვი ლეგენდების ნაზავითაა გაჯერებული.
მაგალითად, მოსე ცეცხლოვან მთაზე უფალთან პირისპირ შეხვედრის შემდეგ ისეთ ბრწყინვალებას აფრქვევს, რომ ხალხი მას თვალს ვერ უსწორებს. ის ღვთაებრივი შარავანდედითაა მოსილი. ამიტომ მოსე იძულებულია, სახე საბურველით დაიფაროს. მკვლევარი რაიკი განმარტავს, რომ ეს არის ,,გადმონაშთი” იმ რიტუალისა, რომლის შესრულების დროსაც შამანები ტოტემი ცხოველის ტყავით იმოსებოდნენ.
საბოლოო ჯამში, ებრაელებმა ყოვლისშემძლე და უხილავი ღმერთი შექმნეს. დაახლოებით ქრ. შ-მდე 530 წელს წინასწარმეტყველმა ესაიამ ბაბილონის ტაძრის ზღურბლთან უფლის სიტყვა ასე ჩამოაყალიბა: ,,ჩემამდე არ გამოსახულა ღმერთი და ჩემს შემდეგაც არ იქნება”.
მონოთეიზმი საბოლოოდ გაცხადდა.
ესაია უცხო ხალხით იყო გარემოცული, მიტოვებული და ეული. იმ დროს დევნილობაში მყოფი ებრაელი ხალხი გაქრობის საფრთხის წინაშე იდგა. მოსეს მეხუთე წიგნის მთავარი თემაც სწორედ დავიწყების შიშია. ეს გაფრთხილება მწვავედ ახსენებს თავს მსმენელს. დავიწყება ასიმილაციას, ხალხის წეს-ჩვეულებებისა და იმ წარმოსახვითი ქვეყნის დაკარგვას ნიშნავდა, რომელიც ებრაელებს სამშობლოდ მიაჩნდათ და სადაც ისინი უნდა დაბრუნებულიყვნენ.
ასე რომ, დევნილი ებრაელები გარემომცველ სამყაროს მკვეთრად გაემიჯნენ. მათ სურდათ, რომ სხვებისაგან რაიმე ნიშნით ყოფილიყვნენ გამორჩეულნი. სწორედ ამ დროს შემოიღეს ებრაელებმა შაბათის შენახვა, მოწმინდარობა და ღმერთის სახელის ხსენების აკრძალვა.
ისრაელი უფლის დროშის ქვეშ გაერთიანდა. ეგვიპტის ,,მონობის სახლის” იდეაც სწორად იყო დანახული. მღვდლების დევიზი ასე ჟღერდა: ასწიეთ თავი მაღლა! ჩვენ ერთხელ უკვე ვიყავით რთულ მდგომარეობაში, მაგრამ ამჯერად ვიპოვეთ სამშობლო და დავიბრუნეთ ძველი დიდება.
ქრ. შ-მდე 516 წელს ებრაელებს სამშობლოში დაბრუნების პერსპექტივა გაუჩნდათ. სპარსეთის იმპერიის სულგრძელმა მბრძანებელმა კიროსმა დევნილებს იერუსალიმში დაბრუნების უფლება მისცა. ასე რომ, იაჰვეს ხალხმაც არ დააყოვნა. ებრაელები შევიდნენ იუდეაში, რომელიც სპარსეთის პროვინცია იყო, და ჭეშმარიტი რწმენის შესახებ თავიანთი წარმოდგენების განხორციელებას შეუდგნენ.
ეს იყო ებრაელთა მშობლიური რელიგია, რომელიც შიშისა და ძალადობის ნიშნებს მრავლად ატარებს.
ასე რომ, ებრაელებმა სისხლიანი პიესა სცენაზე გადმოიტანეს და ეს წარმოდგენა დღემდე გრძელდება. ჩვილი ბავშვების წინდაცვეთა უფალთან კავშირის სიმბოლოდ იქცა: ,,და გააკეთა იესომ ქვისაგან დანა და წინა დაუცვითა ისრაელიანებს”, _ მოგვითხრობს ბიბლია. მხოლოდ ამის შემდგომ ეძლევათ მათ აღთქმულ ქვეყანაში შესვლის უფლება. სწორედ ადამიანის სხეულზე აღბეჭდილმა ამ ნიშანმა გახადა შეუქცევადი იაჰვესთან ,,ქორწინება”.
ფარაონმა ეხნატონმა სულ რაღაც 17 წელი გაძლო. მისი იდეის გამგრძელებლები კი დამხობისა და ერეტიკოსის სახელისაგან დაზღვეულნი აღმოჩნდნენ. მათ მხოლოდ ფარაონის გამოცდილება სჭირდებოდათ, რათა განეჭვრიტათ, თუ როგორ დასჯიდა უფალი მოღალატეებს.
ებრაელებმა მოიფიქრეს ბოლო ფანდი და საქმეც ბოლომდე მიიყვანეს. ,,მოსემ (=ეგვიპტურად ბავშვი) საფუძველი დაუდო ბიბლიურ რელიგიას, მონოთეიზმს, და მისი ლეგიტიმურობის განსახიერებად იქცა, რათა ებრაულ კულტურას, მონოთეისტური რელიგიის შემოქმედის პირველშობილის უფლება გარანტირებული ჰქონოდა”, - ვარაუდობს მაკიევსკი.
ზუსტად ასეთი რაღაც ხდება დღესაც: 2500 წლის შემდეგ ახლო აღმოსავლეთი ისევ დენთის კასრს გავს. ,,სულიერ-კულტურული” სივრცე, სადაც აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ქვეყნები ,,ჭეშმარიტ და მცდარ რელიგიებს შორის მოზაიკური განსხვავების” (ასმანი) დადგენის დღიდან თანაარსებობს, სრულიად გაუმართლებელი მტრობის ასპარეზია.
თეოლოგების უმრავლესობა ამ საკითხს სხვაგვარად უყურებს. ,,ასმანმა შეგვანჯღრია”, - ამბობს ბავარიელი თეოლოგი ლუკას ბორმანი. ბორმანი ეთანხმება იმ აზრს, რომ ბიბლია ,,გამოხატვის ფორმებში რადიკალიზმს” ამკვიდრებს. ,,მაგრამ ეს ფაქტი ხსნის იმას, რომ წმინდა წერილები უძალო ებრაული ელიტის მიერ იქნა დაწერილი.”
ბორმანის აზრით, სწორედ უძალობამ და განცდილმა სიდუხჭირემ აქცია ებრაელი ხალხი ტრადიციების დიდ დამცველად. ეს ხალხი სანიმუშოა ნებისმიერი ადამიანისათვის, ვინაიდან მათ ჩაგვრისა და მონობის წინააღმდეგ ხმა აღიმაღლეს და მშვიდობისადმი ზოგადსაკაცობრიო სწრაფვა გამოამჟღავნეს.
ამას არც ასმანი უარყოფს. იგი სხვებზე არა ნაკლებ იცნობს ებრაული კულტურის მიღწევებს.
ასმანი თავის ბოლო ნაშრომში წერს, რომ აქცენტი კეთდება არა ადამიანების მიერ დაშვებულ რაიმე კონკრეტულ შეცდომებზე, არამედ ადამიანის ,,ფუნდამენტურ ეგზისტენციალურ ცდომილებაზე, წარმავლობასა და უფლისაგან დაშორებაზე”. აქედან გამომდინარე, ,,სინანულის”, მონანიებისა და მოქცევისაკენ მოწოდება ,,განვლილ ცხოვრებაში ჩადენილი დანაშაულის განცდითაა” განპირობებული.
სინანული და მოქცევა წმინდა წერილის უმთავრესი მოთხოვნაა. ამ აზრს გარკვევით გამოხატავს 50-ე ფსალმუნი: ,,შესაწირავი ღმერთისა _ სული მოდრეკილი. მოდრეკილისა და მორჩილის გული არ დაამცირო ღმერთო”.

თენგიზ დალალიშვილის თარგმანი

სახელმწიფო და რელიგია ევროპაში

(დიდი ბრიტანეთი, საფრანგეთი, ჰოლანდია)

შედარებითი ანალიზი


თენგიზ დალალიშვილის თარგმანი


შესავალი


პირველ ყოვლისა შევეცდები, აღვწერო ზოგადი სურათი ევროპაში სახელმწიფოსა და რელიგიის ურთიერთდამოკიდებულების თაობაზე. ევროპელები, ფორმალურად, ურთიერთობის სამ ტიპს განიხილავენ:

1. სეპარატისტულ სისტემაში სახელმწიფო და რელიგია მკვეთრადაა ერთმანეთისაგან გამიჯნული. ასეთი სისტემა არსებობს საფრანგეთში, ირლანდიაში, ბელგიასა და ჰოლანდიაში.
2. კონკორდატისა და შეთანხმების სისტემაში ურთიერთობები ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის შეთანხმების საფუძველზეა დარეგულირებული. კონკორდატის სისტემას კათოლიკური ეკლესია იყენებს, შეთანხმების სისტემას კი პროტესტანტული ეკლესია. კონკორდატისა და შეთანხმების პრაქტიკა დამახასიათებელია გერმანიის, იტალიისა და ესპანეთისათვის.
3. სახელმწიფო ეკლესიის სისტემაში სახელმწიფოს მეთაური, ამავე დროს, ეკლესიის მეთაურიცაა. მსგავსი სისტემა დღესდღეობით გავრცელებულია ნორვეგიაში, დანიასა და ინგლისში. 2000 წლამდე იგი არსებობდა შვედეთშიც.

ასეთ კლასიფიკაციას შეცდომაში შევყავართ, ვინაიდან იგი რელიგიების დისკრიმინაციას და ერთი რომელიმე რელიგიის პრივილეგირებას აძლევს ბიძგს. ბელგიასა და ირლანდიაში, სადაც არ არსებობს კონკორდატის პრაქტიკა, კათოლიკური ეკლესიის პოზიციები გაცილებით უკეთაა დაცული, ვიდრე სხვა რომელიმე ქვეყანაში. ინგლისის ეკლესია სახელმწიფო ეკლესიაა, მაგრამ არ სარგებლობს მხარდაჭერით სახელმწიფოს მხრიდან. განსხვავებული ვითარებაა გერმანიაში. როგორც ვიცით, ირლანდიასა და საფრანგენთში სეპარატისტული სისტემა ფუნქციოანირებს. მიუხედავად ამისა, ირლანდიელები თავიანთ კონსტიტუციაში წმინდა სამებას აღიარებენ. რაც შეეხება ფრანგულ კონსტიტუციას, იქ განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს ლაიციზმს. სეპარატისტულ და შეთანხმებათა სისტემაში რელიგიები დოქტრინალური და ორგანიზაციული თავისუფლებებით სარგებლობს. სხვა ვითარებაა სახელმწიფო ეკლესიის შემთხვევაში. სახელმწიფო ეკლესიას აქვს მხოლოდ ერთი დოქტრინალური თავისუფლება. ეკლესიის ორგანიზაციას განსაზღვრავს სახელმწიფო (მაგ. ეპისკოპოსების დანიშვნა). ცნობილია, რომ სეპარატისტული მოდელი მკვეთრად ემიჯნება იმ სისტემებს, რომლებშიც არ არსებობს შეთანხმებების პრაქტიკა. თუმცა იგი რელიგიებთან ურთიერთობებს იმავე კრიტერიუმებით არეგულირებს, რაც სხვა სისტემებისთვისაა დამახასიათებელი.
ჩვენს მიერ ზემოთ აღნიშნული კლასიფიკაცია ისტორიული თვალსაზრისით უფროა საინტერესო. სახელმწიფო ეკლესიის იდეა პროტესტანტულ ქვეყნებში დაიბადა, კონკორდატის პრაქტიკა კათოლიკურ ქვეყნებში, სეკულარულმა სახელმწიფოებმა კი ეკლესიისა და სახელმწიფოს ერთმანეთისაგან გამიჯვნა არჩიეს. ჟამთასვლისას ამ ტრდიციების უნიფიცირება მოხდა. სეკულარიზმმა ფართოდ გაიდგა ფესვები ევროპაში. ვატიკანის მეორე კრებამ პოზიციები დაათმობინა კათოლიკურ ეკლესიას სახელმწიფოსთან ურთიერთობებში. მწვავედ აღარ იდგა ფრანგული ანტიეკლესიური ლაიციზმის საკითხი. აქედან გამომდინარე, დღეს ჩვენ უკვე შეგვიძლია ვისაუბროთ ევროპულ მოდელზე, რომელიც მთელს ევროპაში ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობებს არეგულირებს. ეს მოდელი სამი ძირითადი პუნქტისაგან შესდგება: აღმსარებლობის თავისუფლება, სახელმწიფოს ნეიტრალური პოზიცია და სახელმწიფოსა და ეკლესიის კოოპერაცია.
1. აღმსარებლობის თავისუფლებას ჯერ საერთაშორისო და ევროპული სამართალი, ხოლო შემდგომ ნაციონალური საკონსტიტუციო სამართალი უმაგრებს ზურგს. უნდა გავითალისწინოთ ისიც, რომ ევროპული სამართალი კონსტიტუციურ სამართალზე მაღლა დგას. ცალკეული ქვეყნის საკანონმდებლო ორგანოებს უფლება არ აქვთ მიიღონ ისეთი კანონები, რომელიც წინააღმდეგობაში მოვა ევროპულ სამართალთან. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ნებისმიერ მოქალაქეს შეუძლია მიმართოს ევროპულ სასამართლოს. ევროპაში ყველა სახელმწიფოს როდი აქვს კოდიფიცირებული კონსტიტუცია, მაგრამ ადამიანის უფლებების დაცვა და ეკლესიის სახელმწიფოსაგან გამიჯვნა ყველასათვის თანაბრად სავალდებულოა. სავალდებულოა რელიგიის თავისუფლების უზრუნველყოფაც. რელიგიის თავისუფლებას ეხება ,,საერთაშორისო პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ” (მიიღეს 1966 წლის 19 დეკემბერს), რომლის XVIII მუხლშიც ვკითხულობთ:

1. თითოეული ადამიანი სარგებლობს აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლებით. ეს უფლება შეიცავს თავისუფლებას _ საკუთარი შეხედულებისამებრ ჰქონდეს თუ მიიღოს რელიგია ან მრწამსი და თავისუფლად აღიარებდეს თავის რელიგიასა და მრწამსს როგორც ცალკე, ისე სხვებთან, საჯარო თუ კერძო წესით, ასრულებდეს და გამოხატავდეს საკუთარ რელიგიას ლოცვით, მოძღვრებითა და სწავლებით.
2. არავინ უნდა დაექვემდებაროს იძულებას, რომელიც ლახავს მის თავისუფლებას _ ჰქონდეს ან მიიღოს საკუთარი არჩევანის რელიგია ან მრწამსი.
3. რელიგიისა და მრწამსის აღიარების თავისუფლება შეიძლება შეიზღუდოს მხოლოდ კანონით დადგენილ შემთხვევებში და საზოგადოების უშიშროების, წესრიგის, ჯანმრთელობისა და მორალის, ისევე როგორც სხვა პირთა ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის მიზნით.

აღმსარებლობის თავისუფლებაზე საუბარია ასევე ,,ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპის კონვენციაში” (მიღებულ იქნა 1950 წლის 4 ნოემბერს). კონვენციის IX მუხლში ვკითხულობთ:

1. ყოველ პიროვნებას აქვს მრწამსის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლების უფლება; ეს უფლება მოიცავს რელიგიისა და რწმენის შეცვლის თავისუფლებას, როგორც ინდივიდუალურად, ისე სხვებთან ერთად, საჯარო თუ კერძო წესით, თავისუფლებას, ასრულებდეს თავის რელიგიას ან რწმენას აღმსარებლობით, მოძღვრებით, რიტუალების შესრულებითა და დაცვით.
2. ადამიანის რელიგიისა და რწმენის გამოხატვის თავისუფლება ექვემდებარება მხოლოდ ისეთ შეზღუდვებს, რომელიც განსაზღვრულია კანონით და აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ინტერესებიდან გამომდინარე საზოგადოებრივი წესრიგის, ჯანმრთელობისა და ზნეობის, ან სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებათა დასაცავად.

რელიგიის თავისუფლება საზოგადოებრივი წესრიგის, ჯანმრთელობის, მორალისა და სხვათა უფლებების სახელით იზღუდება. რელიგიის თავისუფლება ხომ მხოლოდ და მხოლოდ პიროვნების სინდისის უსაზღვრო თავისუფლებაა. შეგვიძლია ვიწამოთ ის, რაც გვსურს. შეზღუდვა ეხება მხოლოდ და მხოლოდ რწმენის გამოხატვას. ის, რომ მე პოლიგამიას ვემხრობი, არ არის აკრძალული, მაგრამ თუ ამ იდეას პრაქტიკულად აღვასრულებ, დავისჯები.

2. სახელმწიფოს ნეიტრალური პოზიცია. ამ პრინციპის მიხედვით, სახელმწიფომ თავი უნდა შეიკავოს რელიგიურ საკითხებში ჩარევისაგან, რადგან არ წარმოადგენს კვალიფიციურ სუბიექტს. სახელმწიფომ უნდა აღიაროს რელიგიური თემების კომპეტენცია და უზრუნველყოს მათი ავტონომია.
ამ თვალსზრისით, რელიგიური თემები გაცილებით მეტი უფლებებით სარგებლობენ, ვიდრე სხვა ტიპის გაერთიანებები. რელიგიური თემები თავად წყვეტენ რწმენის საკითხებს და თავადვე განსაზღვრავენ თემის ორგანიზაციის ფორმებს. ჩვეულებრივი გაერთიანებებისაგან განსხვავებით, რელიგიური თემები არ არიან ვალდებულნი, თავიანთი ურთიერთობებში დაიცვან დემოკრატიის პრინციპები. იმ სახელმწიფოებში, სადაც ეროვნული ეკლესიები არსებობდნენ, პოლიტიკურმა ელიტამ თვითშეზღუდვის პრინციპი პრაქტიკულად განახორციელა, რამაც ეროვნული ეკლესიების გაუქმება გამოიწვია. მსგავსი რამ მოხდა მაგალითად შვედეთში 2000 წლის 1 იანვარს. რელიგიური თემების ავტონომია გულისხმობს შემდეგს: თემების დევნა და აკრძალვა, მათი რელიგიური მოძღვრებების გამო, დაუშვებელია. რელიგიურ გაერთიანებას შეუძლია უგულშემატკივროს ისლამური სახელმწიფოს იდეას და არ იქნას ამის გამო პასუხისგებაში მიცემული. თუ თემის ერთ-ერთი წევრი დანაშაულს ჩაიდენს, გაასამართლებენ მას, როგორც ინდივიდს, და არა მის თემს.

3. კოოპერაცია სახელმწიფოსა და რელიგიურ თემებს შორის ნებისმიერ ევროპულ სახელმწიფოში არსებობს. მას მიკერძოება ახასიათებს. სახელმწიფოს მხრიდან ფინანსური მხარდაჭერის უზრუნველყოფა, სახელმწიფო მედია, რელიგიური აღზრდა-განათლება საჯარო სკოლებში _ ეს ის სფეროებია, სადაც ყველა რელიგიური თემი თანაპარი პრივილეგიებით ვერ სარგებლობს. არსებობს ზოგადი წესი: რაც უფრო ახლოს დგას რელიგიური თემების მიზნები სეკულარული სახელმწიფოს მიზნებთან, მით უფრო ძლიერია კოოპერაცია და პირიქით.
ამ ქვეთავის ბოლოს შეგვიძლია გავაკეთოთ მარტივი დასკვნა: ფუნდამენტური უფლებები ყველასათვის, კოოპერაცია რჩეულთათვის.


დიდი ბრიტანეთი

დიდ ბრიტანეთში არ არსებობს დაწერილი კონსტიტუცია და კონსტიტუციური სასამართლოს მსგავსი ინსტიტუტი. უზენაესი ინსტიტუცია ლორდთა პალატაა, რომელსაც არ აქვს უფლება შეცვალოს ან დაბლოკოს პარლამენტის მიერ მიღებული კანონები. ლორდთა პალატაში ფუნქციონირებს ხუთი ლორდით დაკომპლექტებული იურიდიული კომიტეტი, რომელიც უზენაესი სასამართლოს ავტორიტეტით სარგებლობს. კომიტეტი განიხილავს იმ შემთხვევებს, რომელსაც სააპელაციო სასამართლო დაუშვებს. იგი არ იღებს ისეთ სარჩელებს, რომელიც ამა თუ იმ კანონის გაუქმებას ეხება. გერმანიისაგან განსხვავებით დიდი ბრიტანეთში არ არსებობს საკონსტიტუციო სარჩელის პრაქტიკა. საკონსტიტუციო პრობლემები ინგლისში მოგვარებულია პოლიტიკურად, მაგრამ არა იურიდიულად. პარლამენტი უბრალო უმრავლესობით იღებს ახალ კანონებს ან ცვლის ძველს. დიდი ბრიტანეთის სამართლებრივი სისტემა არ ცნობს კონსტიტუციის უზენაესობის პრინციპს. უმაღლეს ძალაუფლებას პარლამენტი ფლობს. პარლამენტის მიერ მიღებული კანონები კი ქმნიან კონსტიტუციას. აქედან გამომდინარე, პარლამენტის, როგორც უზენაესი ინსტანციის, მიერ მიღებული კანონები ვერ იქნება არაკონსტიტუციური. 1972 წელს ინგლისის პარლამენტმა მიიღო ,,the european communities Act”, რის შემდეგაც ევრო კავშირის სამართალი ავტომატურად გახდა ეროვნული სამართალი. 1998 წლამდე ინგლისში არ არსებობდა კანონი, რომელიც ადამიანის უფლებების დაცვას საერთაშორისო სტანდარტების მიხედვით უზრუნველყოფდა. პირველი ნაბიჯი 1998 წელს გადაიდგა. პარლამენტმა მიიღო ადამიანის უფლებათა აქტი, რითაც მოახდინა ადამიანის უფლებათა და ფუნდამენტურ თავისუფლებათა დაცვის ევროპის კონვენციის რატიფიკაცია. აღმსარებლობის თავისუფლება ერთ-ერთია ფუნდამენტურ თავისუფლებათაგან.
1533 წელს ინგლისის მეფე ჰენრი VIII რომის პაპს დაუპირისპირდა და საკუთარი, ანგლიკანური სახელმწიფო ეკლესია დააფუძნა. ეს ეკლესია ,,ინგლისის ეკლესიის” სახელწოდებითაა ცნობილია. მასში გაერთიანებულია: ,,უელსის ეკლესია”, ,,შოტლანდიის ეპისკოპალური ეკლესია” და ,,ირლანდიის ეკლესია”. დიდ ბრიტანეთში დამოუკიდებლად არსებობს ,,შოტლანდიის ეკლესია”, რომელიც მეორე სახელმწიფო ეკლესიაა. XVIII საუკუნის შემდეგ ინგლისის ეკლესია ვეღარ ახდენს გავლენას პოლიტიკაზე და ყურადღებას სოციალური ცხოვრების სხვადასხვა ასპექტებზე ამახვილებს. ამდენად, ის არის ერთადერთი ეკლესია, რომელიც დაზღვეული აღმოჩნდა მკრეხელობისაგან. გარკვეულმა პრობლემებმა იჩინა თავი რუშდის საქმესთან დაკავშირებით. 1944 წლისა და 1988 წლის განათლების კანონის მიხედვით სკოლებში ქრისტიანული რელიგიის სწავლება სავალდებულო გახდა. ყოველი სასწავლო დღე სკოლებში ქრისტიანული ლოცვით იწყებოდა. ანგლიკანური ქონწინება ოფიციალურად იქნა აღიარებული. დროთა განმავლობაში ანალოგიური პრივილეგიები კათოლიკეებმა და ებრაელებმაც მოიპოვეს. მათ უფლება მისცეს, ჰქონოდათ საკუთარი კონფესიური სასწავლებლები, რომლებსაც მატერიალური დახმარება სახელმწიფოსგან უნდა მიეღოთ.
რაც შეეხება მუსლიმებს, ინგლისში მათი უფლებები 1998 წლამდე იგნორირებული იყო. მუსულმანებთან ურთიერთობა შეიძლება სამ ფაზად დავყოთ. პირველი ფაზა 1980-იანი წლების დასაწყისამდე გრძელდება. სახელმწიფოს ოფიცილურმა პოლიტიკამ მიზნად დაისახა ადამიანთა ინტეგრაცია კულტურული განსხვავების მიუხედავად, რასაც შედეგად ასიმილაცია მოჰყვა. მეორე ფაზაში განხორციელდა მულტიკულტურულობის იდეა, რასაც სახელმწიფოს ავანსცენაზე ახლად გამოსულმა მეორე თაობის წარმომადგენლებმა მისცეს ბიძგი. ამ იდეას ერთის მხრივ, ნაციონალურმა პოლიტიკამ შეუქმნა სერიოზული წინააღმდეგობა, ვინაიდან ისლამი მაშინ იგნორირებული იყო, მეორეს მხრივ, მას ანტიდასავლური ისლამიზმის ფართოდ გავრცელებამ შეუშალა ხელი. ამავე პერიოდში დიდ ბრიტანეთში საუბარი დაიწყეს მულტიკულტურალიზმის გაგებაზე საერთო კულტურის კონტექსტში. ეს პროექტი არ ცნობდა ინდივიდის მოთხოვნილებებს. იგი უფრო საზოგადოებების სეპარაციას ითვალისწინებდა. საუბარია სეპარატიზმზე. დიდ ბრიტანეთში ვროპული სტანდარტებისადმი ადაპტაციის პროცესი 1998 წლიდან დაიწყო. სახელმწიფო ეკლესიამ დაკარგა პრივილეგიები და სხვა რელიგიებს გაუთანაბრდა.
ეს ფაზები, ნაწილობრივ, ნაციონალური პოლიტიკით იყო ნაკარნახევი. ყველაზე მთავარი ამ შემთხვევაში არის ის, რომ სახელმწიფო არ აღიარებდა ისლამს, როგორც რელიგიას და აქედან გამომდინარე, ბუნებრიავია, უგულვებელყოფდა მუსულმანთა ინტერესებსა და მოთხოვნებს პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. დიდ ბრიტანეთში მუსულმანთა ცხოვრებას კანონთა ორი ჯგუფი არეგულირებდა. ერთი ჯგუფი მოიცავს მოქალაქეობისა და იმიგრაციის კანონებს. პირველი კანონი, ,,the nationality act”, რომელიც 1948 წელს მიიღეს, იყო ძალიან ლიბერალური. მან მწვანე შუქი აუნთო იმიგრანტებს. ვითარება შეიცვალა 1962 წლის შემდეგ. კანონები, რომლებიც XX ს-ის 60-იანი წლების შემდეგ დიდ ბრიტანეთში გამოიცა, აბრკოლებდნენ იმიგრაციის პროცესს. ჩამოვთვლით ამ კანონებს: ,,the commonwealth Immigrant Act” 1962, ,,the commonwealth Immigrant Bill” 1968, ,,the immigration Act” 1971, ,,the nationality Act” 1981. მეორე ჯგუფი ნორმებისა ანტირასისტული კანონებისაგან შედგება. 1960-იან წლებში, როდესაც იმიგრაციის გამო დღითი დღე მატულობდა მღელვარება, საზოგადოებაში თავი იჩინა რასიზმმა. ამიტომ, აუცილებელი გახდა ანტირასისტული კანონების მიღება. 1965, 1968 და 1976 წლებში დაამტკიცეს ,,the Race relation Act”. ეს კანონები ადამიანებს ეთნიკური ნიშნით ყოფდა და არ აღიარებდა რელიგიას. შეიქმნა მეტად უცნაური სიტუაცია. კვების საკითხებში მუსლიმანები ინდოელ ინდუსებთან და კარიბელ ქრისტიანებთან ერთად გააერთიანეს, რადგანაც მათ მუქი ფერის კანი ჰქონდათ. ერთმა ინგლისელმა დამქირავებელმა, რომლისთვისაც ერთი და იგივე იყო ისლამი და ტერორი, სამუშაო არ მისცა მუსულმანს. იგი გაასამართლეს არა ისლამის, არამედ აზიელების დისკრიმინაციისათვის. დაზარალებული მუსულმანი ინდოეთიდან იყო (დიდი ბრიტანეთის მუსულმანთა 90% ინდური სუბკონტინენტიდანაა). რუშდის შემთხვევას თუ განვიხილავთ, მუსულმანებს არავითარი საბაბი არ გააჩნდათ ,,სატანური ლექსების” ავტორის წინააღმდეგ, ვინაიდან ანგლიკანებისაგან განსხვავებით ისლამი არ იყო დაზღვეული მკრეხელობისაგან. ამიტომ 1989 წელს მუსულმანები დაბეჯითებით ითხოვდნენ ეთნიკური თემის სტატუსის მოხსნას. ეს მცდელობა წარუმატებელი აღმოჩნდა. მუსულმანები სიკხებისა და ებრაელების მაგალითით ხელმძღვანელობდნენ. ასეთი ტიპის ნაციონალური პოლიტიკა ნეგატიურად აისახა ისეთ საკითხებში, როგორიც იყო, მაგალითად, კერძო ისლამური სკოლების ლეგალიზაცია. თუმცა, ბევრ საკითხში მაინც არსებობდა მუსულმანთა ინტერსების განხორციელების შესაძლებლობები.
1998 წელს დიდ ბრიტანეთში ვითარება ევროპული სტანდარტების შემოსვლამ შეცვალა. მუსულმანებმა მოიპოვეს საკუთარი სკოლების გახსნის უფლება. დიდი ბრიტანეთის ხელისუფლებამ სცნო და დააფინანსა კიდეც მუსლიმთა დაწყებითი სკოლები: ისლამია ლონდონში (1994 წელს იგი სახელმწიფომ არ აღიარა) და ალ-ფურგანი ბირმინგემში; ბრედფორდში გაიხსნა ფევერშემის კოლეჯი. 1999 წელს ინგლისის ხელისუფლებამ მუსულმან სასულიერო პირებს ციხეებისა და საავადმყოფოების კარიც გაუღო. ასე რომ, ისლამი კათოლიციზმსა და იუდაიზმს გაუთანაბრდა. 2001 წელს მოსახლეობის აღწერაში შეტანილ იქნა ისლამისადმი კუთვნილების კრიტერიუმიც. ოფიციალურ მოხსენებაში, რომელიც 11 სექტემბრის შემდეგ გამოვლენილ რასისტული შემთხვევებს ეხებოდა, მუსულმანებზე განხორციელებული თავდასხმების ფაქტებიცაა ჩამოთვლილი.
მიუხედავად ისლამის ნაციონალურ დონეზე იგნორირებისა, დღეს მუსულმანები გაცილებით მეტი უფლებებით სარგებლობენ ინგლისში, ვიდრე სხვა რომელიმე ევრპულ სახელმწიფოში, რისი მიზეზიც დიდ ბრიტანეთში არსებული დეცენტრალიზებული სისტემა გახლავთ. ნაციონალური კანონები ღიად ტოვებენ ყოველდღიურ ცხოვრებასთან დაკავშირებულ საკითხებს. მათი განხილვა ლოკალურ დონეზე ხდება ჩვეულებითი სამართლის გათვალისწინებით. კომუნალური ორგანოები ფართო უფლებამოსილებებით სარგებლობენ განათლების, კეთილდღეობის, ეკონომიკის, ჯანმრთელობისა თუ ურბანიზმის საკითხებში.
ასე რომ, მუსლიმთა გაერთიანება რელიგიური თემის მაგიერ კომუნალურ-საყოფაცხოვრებო ორგანიზაციად იქცა. დომინირებდა მეჩეთთა გაერთიანება (1980-იან წლებში მათი რიცხვი 500 აღწევდა, ხოლო 1990-იან წლებში 900-მდე გაიზარდა). 1980-იანი წლების პირველ ფაზაში მუსულმანებმა ხანგრძლივი მოლაპარაკებების შედეგად მრავალ კომუნასა და ქალაქში მოახერხეს თავიანთი მოთხოვნების (ისლამური სასაფლაოები, ისლამური დაკრძალვა) დაკმაყოფილება. 1947 წლიდან ისლამური მეჩეთები ინგლისური ქალაქების იერ-სახეს ავსებენ. პატარა მეჩეთებს ავტოსადგომებზე ადგილები გამოეყო. ოფიციალურად იქნა აღიარებული ისლამური ქორწინება. არსებობს ორი სასამართლო გადაწყვეტილება, რომელშიც მუსულმანთა ჩვეულებით სამართალზე დაყრდნობით ურვიდის გადახდა სავალდებულოდ იქნა მიჩნეული.
1980-იან წლებში დიდ ბრიტანეთში მულტიკულტურალიზმის გაფართოვებასთან და საზოგადოებრივ ასპარეზზე მეორე თაობის გამოსვლასთან ერთად საზოგადოებაში მყარად დაიწყო ფეხის მოკიდება ისლამმა. დიდ ბრიტანეთში მეორე თაობა გაცილებით მეტი ნდობით სარგებლობდა მუსულმანთა წრეში, ვიდრე მათი წინამორბედები. აქედან გამომდინარე, მათ შეეძლოთ მუსულმანური ინტერესთა ჯგუფები საზოგადოებრივი ცხოვრების შემადგენელ ნაწილად ექციათ. ეს ასეც მოხდა. მუსულმანები ჩართულნი იყვნენ პოლიტიკური ინსტიტუტების საქმიანობაში და მნიშვნელოვანი თანამდებობები ეჭირათ კომუნებში. საკმაოდ ძლიერი იყო მათი პოზიციები ისეთ ქალაქებში, როგორიცაა ბრედფორდი, ლეიჩესტერი და ბირმინგემი.
ვითარება გართულდა 1979 წლის შემდეგ, როდესაც გავრცელება დაიწყო ისლამიზმმა. რუშდის საქმის (1989) შემდეგ მუსულმანებს შორის ფართო გასაქანი ჰპოვა ანტიდასავლურმა გრძნობებმა. ჰომეინის მოთხოვნას, სიკვდილით დაესაჯათ რუშდი, ბევრი მიესალმა და მათ შორის ისლამის რჯულზე შემდგარი ბრიტანელი მომღერალი სტივენსიც. რასისტული განწყობები დღითი დღე მძაფრდებოდა. კონფესიური პოლარიზაცია სახეზე იყო. გოლფის ომის შემდეგ ბრიტანელები აღარ იყვნენ ლოიალურად განწყობილნი მუსულმანების მიმართ. ავღანეთის ომში დაახლოებით 600 მუსულმანი ბრიტანელი იბრძოდა თალიბების მხარეს, რის გამოც ინგლისის საზოგადოებაში კიდევ უფრო შემცირდა ნდობის ხარისხი მუსულმანების მიმართ. მულტიკულტურალიზმი, რომელიც ინტეგრაციისათვის ყველაზე ხელსაყრელი შანსი უნდა ყოფილიყო, ესენციალისტური საერთო კულტურული გაგების გამო უმთავრეს დაბრკოლებად აღიმართა ინტეგრაციის გზაზე. მან სეპარატიზმი გააძლიერა. 1990-იანი წლებიდან მოყოლებული გერმანიაში სოციალური მეცნიერებების წარმომადგენლები ინტენსიურად საუბრობენ დეზინტეგრაციაზე. სახელმწიფოსა და რელიგიის ურთიერთდამოკიდებულის სამი ევროპული მოდელიდან დიდი ბრიტანეთის პოლიტიკური დისკურსის ნაწილს წარმოადგენს მესამე, ანუ სახელმწიფოსა და რელიგიის კოოპერაციის სისტემა. ისღა დაგვრჩენია, იმედი დავიტოვოთ, რომ 1998 წლიდან მოყოლებული დიდი ბრიტანეთის ევროპულ სტანდარტებთან დაახლოება დემოკრატიის საფუძვლების, უფრო კონკრეტულად რომ ვთქვათ, რელიგიის თავისუფლებისა და რელიგიისა და რწმენის საკითხებში სახელმწიფოს ნეიტრალურ პოზიციის თაობაზე დისკუსიას მისცემს ბიძგს, რაც ახალი სტიმული იქნება ინტეგრაციისათვის.


საფრანგეთი

საფრანგეთი ლაიცისტური რესპუბლიკაა. 1905 წელს, სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის მძაფრი დაპირისპირების შემდეგ, საფრანგეთში გამოვიდა კანონი, რომელმაც სახელმწიფოსა და რელიგიის ურთიერთობები დაარეგულირა. ამ პერიოდიდან მოყოლებული საფრანგეთის სამართლებრივი სისტემა სახელმწიფოსა და ეკლესიას მკაფიოდ მიჯნავს ერთმანეთისაგან. სახელმწიფო უზრუნველყოფს სინდისისა და აღმსარებლობის თავისუფლებას საზოგადოებრივი წესრიგის ფარგლებში. სახელმწიფო არ აღიარებს არც ერთ რელიგიას და არ აფინანსებს მათ. ამიტომ კონკორდატები და ხელშეკრულებები სრულიად ზედმეტი აღმოჩნდა. 1801 წელს დადებული კონკორდატი საფრანგეთის მხოლოდ სამ პროვინციაში, ელზასში, ლოტარინგიასა და ვოგეზშია შენარჩუნებული. რელიგიებს აქვთ საკუთარი ორგანიზაციები: საფრანგეთის ეპისკოპოსთა კონფერენცია, პროტესტანტული ფედერაცია, ინტერეპისკოპალური ორთოდოქსული კომიტეტი, იუდაისტური ინსტიტუტების წარმომადგენელთა საბჭო და ბუდისტთა კავშირი. წარმოდგენილი არ არის მხოლოდ ისლამი (არა და მას საფრანგეთში მილიონამდე მიმდევარი ჰყავს), ვინაიდან მუსულმანები ვერ თანხმდებიან საერთო წარმომადგენლობაზე. რელიგიები საფრანგეთში თანასწორი უფლებებით სარგებლობენ იმის მიუხედავად, თუ რა რაოდენობის მიმდევარი ჰყავს თითოეულს.
მიუხედავად ამისა, ძირითადად ისტორიული მიზეზების, ასევე თავისი სიდიდისა და გავლენის გამო, უპირატესობა კათოლიკურ ეკლესიას ენიჭება. კერძო სკოლების უმრავლესობა კათოლიკურია და მათ სახელმწიფო აფინანსებს. საფრანგეთში მხოლოდ ერთი ისლამური სკოლა ფუნქციონირებს. საკულტო ნაგებობები, რომლებიც 1905 წლამდე სახელმწიფო მფლობელობაში იყო, საკუთრებაში გადაეცა კათოლიკურ ეკლესიას, რომელიც მათ მოვლა-პატრონობაზეც ზრუნავს. 1987 წელს მიღებული კანონი ითვალისწინებს საგადასახადო შეღავათებს ეკლესიური ასოციაციებისა და გაერთიანებებისათვის განკუთვნილ შემოწირულობებზე. ამ კანონით ყველაზე მეტი სარგებელი კათოლიკურმა ეკლესიამ ნახა. 1905 წელს საფრანგეთში გამოიცა კანონი, სადაც სპეციფიურ რელიგიურ ორგანიზაციებზეა საუბარი. კანონის მე-4 მუხლი განმარტავს, რომ საკულტო ორგანიზაციამ სათანადო რელიგიის საკულტო წესების მიხედვით უნდა იმოქმედოს. 1924 წელს კათოლიკურმა ეკლესიამ ამ მუხლზე დაყრდნობით დიოცეზური ასოციაციების აღიარების უფლება მოიპოვა. ამ კანონით დაშვებული ორგანიზაციები არანაირ მხარდაჭერას არ იღებენ სახელმწიფოს მხრიდან, თუმცა მათ უფლება აქვთ, მიიღონ შემოწირულობები და საჩუქრები, რაც არ იბეგრება სახელმწიფოს მიერ.
რელიგიურ ჯგუფებს ორგანიზაციის შექმნის შესაძლებლობებს აძლევს ასევე 1901 წელს გამოცემული კანონი. ეს კანონი იმთავითვე კათოლიკური ეკლესიის წინააღმდეგ იყო მიმართული. მე-13 მუხლის მიხედვით დაუშვებელი იყო რელიგიური კონგრეციების დაფუძნება კანონით გათვალისწინებული ნებართვის გარეშე. მოგვიანებით ეს კანონი რამდენადმე შეარბილეს. აგრესიული დამოკიდებულება სახელმწიფოსა და რელიგიას შორის მშვიდობიანმა ლაიციზმმა შეცვალა. 1901 წლის კანონი როგორც მკვიდრი, ისე უცხოელი მოსახლეობის ორგანიზაციების დაფუძნების საკითხსაც არეგულირებს. 1930-იან წლებში საფრანგეთში უცხოელთა ორგანიზაციების დაფუძნება შინაგან საქმეთა სამინისტროს თანხმობაზე იყო დამოკიდებული. ეს გასაგებია: ფრანგები ცდილობდნენ, თავიდან აერიდებინათ გარედან მომავალი ფაშიზმის საფრთხე. ამ ფაქტმა მოგვიანებით სერიოზული დაბრკოლება შეუქმნა მიგრანტებს საკუთარი ორგანიზაციების შექმნის საკითხში. 1981 წელს გაუქმდა აკრძალვის დეკრეტი, რაც შედეგი იყო მუსულმანთა გამოსვლებისა. ისინი საკუთარი ორგანიზაციების დაფუძნების უფლებას ითხოვდნენ. 1901 წლის კანონი ამ ორგანიზაციების კულტურული და სოციალური აქტივობების დაფინანსებასაც ითვალისწინებს. ფინანსდება მათი რელიგიური აქციებიც, ვინაიდან საფრანგეთში რელიგია კულტურის საკითხია. 1987 წლის კანონი ამ ორგანიზაციებს დამატებით შემოწირულობებისა და საჩუქრების მიღების უფლებას ანიჭებდა. ამ კანონმა საფრანგეთში ორგანიზებული ისლამის განვითარებისათვის საკმაოდ მყარი ფინანსური გარანტიები შექმნა.
მიუხედავ ასეთი გარანტიებისა საფრანგეთში ჯერ კიდევ არ არის გარკვეული ისლამური წარმომადგენლობის საკითხი. დანარჩენი ხუთი დიდი რელიგია კი ორგანიზებულია. ყოველ მათგანს ჰყავს თავისი, სახელმწიფოს მიერ აღიარებული, წარმომადგენელი. ისინი თავიანთი თემების ინტერესებს სხვადასხვა საკონსულტაციო გაერთიანებებსა თუ საჯარო დაწესებულებებში (მაგალითად, კულტის სოციალური ბანკის სამთავრობო საბჭოში) წარმოადგენენ. მუსულმანებს კი არავინ ჰყავთ ისეთი, ვინც მუსულმათა ინტერესებს დაიცავდა. მთავარი დაბრკოლება თავად მუსულმანთა შორის არსებული უთანხმოება გახლავთ. საკმაოდ დიდია აზრობრივი განსხვავება ეთნიკურ ჯგუფეს, პოლიტიკურ მიმდინარეობებსა თუ მამებისა და შვილების თაობებს შორის. საფრანგეთის ხელისუფლება შეეცადა, შეექმნა ახალი რელიგიური ელიტა, რომელიც ისლამის თეოლოგიურ დონეს აამაღლებდა. ეს მცდელობა წარუმატებელი აღმოჩნდა. ალი მერადის მიერ 1989 წელს წარმოდგენილმა პროექტმა, რომელიც თეოლოგიური ფაკულტეტის შექმნას ითვალისწინებდა, დღემდე ვერ პოვა ფართო გასაქანი. საფრნაგეთში, 1905 წლის კანონის საფუძველზე, ისლამის სხვა რელიგიებთან გათანაბრების საკითხი დღემდე დღის წესრიგში დგას.
ამ კუთხით, საინტერესო იქნება თუ მუსულმანების მიმართ კათოლიკური ეკლესიის დამოკიდებულებაზე ვისაუბრებთ. 1970-იანი წლების ბოლომდე კათოლიკური ეკლესია მუსულმანებს მოკავშირეებად მოიაზრებდნენ ლაიცისტური სახელმწიფოს წინააღმდეგ. ეკლესია ეხმარებოდა მათ შესაძლებლობების ფარგლებში. კათოლიკეებმა მუსულმანებს დაუთმეს კაპელები, რათა ამ უკანასკნელთ საკუთარი ღვთისმსახურების საშუალება ჰქონოდათ. 1981 წლის შემდეგ, როდესაც ისლამმა მასიურად იწყო გავრცელება საზოგადოებაში, ისლამისტების ზეგავლენით შეიცვალა მუსულმანთა დამოკიდებულება კათოლიკური ეკლესიის მიმართ. კათოლიკური ეკლესიის კეთილგანწყობა სისუსტისა და დაცემის ნიშნად მიიჩნიეს. მათი აზრით, სწორედ ამის გამო მიუყიდიათ კათოლიკეებს თავიანთი საკულტო შენობები ძლევამოსილი მუსულმანებისათვის. მუსულმანთა მხრიდან ასეთმა რეაქციამ ძირეულად შეცვალა კათოლიკური ეკლესიის დამოკიდებულება ლაიცისტური სახელმწიფოს მიმართ. თუ ადრე კათოლიკური ეკლესია ლაიციზმს მტრობდა, ამჯერად მის თავგამოდებულ დამცველად მოგვევლინა. კათოლიკეების არგუმენტი ასეთი იყო: ლაიცისტური სახელმწიფო რელიგიათა თანაარსებობის შესაძლებლობებს იძლევა. კათოლიკურმა ეკლესიამ, 1905 წლის კანონზე დაყრდნობით, ისლამის კონფესიად აღიარებას დაუჭირა მხარი.
1981 წელს საფრანგეთში გამოიცა კანონი ასოციაციების შესახებ. ამ კანონმა საზოგადოებაში ისლამის ფორმირება დაუშვა. ამის შემდეგ მოვლენები საფრანგეთში ნაწილობრივ ისე განვითარდა, როგორც დიდ ბრიტანეთში. ეს ის პერიოდია, როდესაც მთელ ევროპაში ერთის მხრივ მულტიკულტურალიზმის, ხოლო მეორეს მხრივ ისლამიზმის იდეოლოგიამ იწყო გავრცელება. 1980-იანი წლების დასაწყისში ჩატარებული კვლევები გვიჩვენებენ, რომ ფრანგების მეორე თაობის წარმომადგენელთა შორის მუსულმანთა ინტეგრაცია თითქმის სრულად განხორციელდა. კვლევებმა შემდეგი ტენდენციები გამოავლინა: მამები თავს მუსულმანებად მიიჩნევენ, შვილების მეოთხედი კი არა. მშობელთა ნახევარი, შვილებისა კი მხოლოდ 3%, ასრულებდა ყოველდღიურ რელიგიურ მოვალეობებს. ყურანს კითხულობდა შვილების მხოლოდ 13%. მშობლების შემთხვევაში კი ეს ციფრი 45%-ს უდრიდა. ოფიციალურ დღესასწაულებს შვილების სამი მეოთხედი აღნიშნავდა. უფრო საინტერესოა მოგვიანებით (1883 წ.) ჩატარებული კვლევები, რომელთა მიხედვითაც, მუსულმანი მამაკაცების მხოლოდ 10% ესწრებოდა საკვირაო ლოცვებს მეჩეთში.
მულტიკულტურალიზმმა და ისლამიზმმა ხელი შეუწყო ისლამური იდენტობის შექმნას, იდენტობისა, რომელმაც მოგვიანებით ესენციალისტური თვისება შეიძინა და ფრანგულ საზოგადოებაში რასიზმს მისცა ბიძგი. ამის გამო 1986 წელს საფრანგეთის პარლამენტში ფეხი შეაბიჯა პარტიამ, ნაციონალური ფრონტი. მუსულმანებმა დიდი სარგებელი ნახეს იმ მოვლენებიდან, რომელიც ამ პერიოდში საფრანგეთში განვითარდა. 1980-იანი წლების დასაწყისში საფრანგეთში დაიწყო დეცენტრალიზაციის პროცესი და ბევრ კომუნაში საკმაოდ მნიშვნელოვანი თანამდებობები სწორედ მუსულმანებმა დაიკავეს. ამის გამო, ისლამური ორგანიზაციები ადგილზე, პარიზისაგან დამოუკიდებლად, აწარმოებდნენ მოლაპარაკებებს თავიანთი მოთხოვნების თაობაზე. მოთხოვნები, ძირითადად, მეჩეთებს, ისლამურ სასაფლაოებსა და მსხვერპლშეწირვას ეხებოდა. მოლაპარაკებები, როგორც წესი, პოზიტიური შედეგებით მთავრდებოდა.
დღეს საფრანგეთში საკითხი შემდეგნაირად დგას: რა მასშტაბებით უნდა გაუხსნას კარი ლაიცისტურმა სისტემამ რელიგიებს? უნდა დაუშვას თუ არა საფრანგეთის ხელისუფლებამ გამონაკლისი მუსულმანებთან მიმართებაში და გააფორმოს მასთან კონკორდატი? ფიქრობენ, რომ კონკორდატი მუსულმანებს დაეხმარება, რათა გაუთანაბრდნენ სხვა რელიგიებს. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ: საფრანგეთის ლაიცისტური სახელმწიფო ვეღარ უგულებელყოფს რელიგიებს.


ჰოლანდია

ჰოლანდიაში სახელმწიფო და რელიგია, საფრანგეთის მსგავსად, ერთმანეთისაგანაა გამიჯნული. დაუშვებელია ასევე რელიგიური თემების საშინაო საქმეებში ჩარევა. ისინი თანაბარი უფლებებით სარგებლობენ იმის მიუხედავად, თუ რა რაოდენობის მიმდევარი ჰყავს და რა ხნის ისტორია აქვს ყოველ მათგანს. ეს პრინციპები ქვეყნის კონსტიტუციითაა გარანტირებული.
როგორც ვნახეთ, საფრანგეთის მთავრობა ერთმნიშვნელოვნად კრძალავს რელიგიების დაფინანსებას. ჰოლანდიის სახელმწიფოს კი, საფრანგეთისაგან განსხვავებით, შეუძლია გაითვალისწინოს საზოგადოებრივი ინტერესები (თუკი ის იარსებებს) და დახმარება აღმოუჩინოს რელიგიურ თემებს ინფრასტრუქტურის შექმნაში. არსებობს ერთადერთი პირობა: ყველამ უნდა დაიცვას სხვა ჯრუფებთან მიმართებაში თანასწორობის პრინციპი. ამ სისტემას დაზღვევის სისტემას უწოდებენ.
დაზღვევის სისტემა ჩამოყალიბდა XIX ს-ის ბოლოს, როდესაც პროტესტანტებსა და კათოლიკეებს შორის გაიმართა დავა განათლებასთან დაკავშირებით. დავა დასრულდა იმით, რომ განათლების თავისუფლება კონსტიტუციით იქნა გარანტირებული. ეს ნიშნავს იმას, რომ საჯარო სკოლებთან ერთად დაუშვეს კერძო კონფესიური სასწავლებლებიც ასპროცენტიანი სახელმწიფო დაფინანსებით. ამასთან ერთად, კონფესიური სასწავლებლები არ უნდა დაქვემდებარებოდნენ სახელმწიფოს კონტროლს. დაზღვევის სისტემა გარდა განათლებისა, მოიცავს ასევე კეთილდღეობას, ჯანდაცვას და მედიას.
პროგრესული სეკულარიზაციის შედეგად ამ სისტემის რელევანტობა მნიშვნელოვნად შემცირდა, ვინაიდან უპირატესობა პროფესიულ და პოლიტიკურ კუთვნილებას მიანიჭეს. როდესაც საზოგადოებაში მუსულმანები გამოჩნდნენ, ქრისტიანებს, განსაკუთრებით პროტესტანტებს, დაზღვევის სიტემის აღდგენის იმედი ჩაესახათ. ისინი ამ შემთხვევაში საკუთარ თავზე ზრუნავდნენ. ამიტომ ქრისტიანები გულმოდგინედ ეხმარებოდნენ მუსულმანებს ინფრასტრუქტურის შექმნაში. აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ ეთნოსი ვერ იქნებოდა დაზღვეული. დაზღვეული შეიძლება ყოფილიყო მხოლოდ რელიგია. რაც შეეხება სხვა პოლიტიკურ სფეროებს, იქ ეთნოსია მთავარი და არა რელიგია. 1995 წელს ჰოლანდიაში ფუნქციონირებდა 22 ისლამური სკოლა, სადაც მხოლოდ 3,6% თურქი და მაროკოელი მოსწავლე იღებდა დაწყებით განათლებას. ეს მეტყველებს იმაზე, რომ მუსულმანთა უმრავლესობა არ არის დაინტერესებული ასეთი სკოლების არსებობით. გარდა ამისა, რელიგიური პრაქტიკა ძალიან სუსტია სკოლებში. ზოგიერთ სკოლას სალოცავი კუთხეც კი არ აქვს. მშობლებს არ სურთ თავიანთი შვილები რელიგიურ სასწავლებლებში ატარონ. მათ იციან, რომ ასეთ შემთხვევაში მათ შვილებს იზოლაციის საფრთხე ემუქრება. მათ მჭიდრო ურთიერთობები უფრო სჭირდებათ ჰოლანდიელებთან. მათ აქვთ უფლება, გახსნან უფრო მეტი სკოლა, მაგრამ არ სარგებლობენ ამ უფლებით. გარდა ამისა, ჰოლანდიის საჯარო სკოლებში დასაშვებია რელიგიის სწავლება. თუ ათი მოსწავლის მშობელი რელიგიის გაკვეთილების ჩატარებას მოითხოვს, სახელმწიფო ვალდებულია, გამოყოს პედაგოგი და ხელფასიც გადაუხადოს მას. თუმცა, 1995 წელს ჰოლანდიაში ასეთი პრაქტიკა მხოლოდ 2 სკოლაში დაფიქსირდა.
1975 წელს, სეკულარიზაციის შედეგად, გაუქმებულ იქნა 1962 წელს გამოცემული დეკრეტი ეკლესიებისა და სინაგოგების დაფინანსების შესახებ. 1976 წელს ჰოლანდიის ხელისუფლებამ მიიღო გადაწყვეტილება, დაეფინანსებია მეჩეთები. ეს იყო დროებითი და მუსულმანთა დისკრიმინაციის წინააღმდეგ მიმართული პოლიტიკა. გადაწყვეტილება გაუქმდა 1983 წელს. ეს გადაწყვეტილება შეეხო იმ იმიგრანტების მეჩეთებს, რომელთა მშობლიურ ქვეყნებთანაც ჰოლანდიის მთავრობას მუშახელის რეკრუტირების თაობაზე ხელშეკრულება ჰქონდა დადებული. ეს ქვეყნები იყო: მაროკო, ტუნისი და თურქეთი. ამ პერიოდში ჰოლანდიაში 49 მეჩეთი და სალოცავი ფუნქციონირებდა; 1989 წელს კი მათი რაოდენობა დაახლოებით 300-მდე გაიზარდა. ჩამოიყვანეს იმამებიც, რომლებიც 1986 წელს იმავე სტატუსით სარგებლობდნენ, რითაც მღვდლები და რაბინები.
მუსულმანებმა თავიანთი მოთხოვნების დაკმაყოფილება, ხანდახან სასამართლოს მეშვეობითაც, კომუნების დონეზე მოახერხეს. ის, რომ ნაციონალურ დონეზე არავინ იცავს მუსულმანთა ინტერესებს, მუსულმანთა შორის არსებული უთანხმოებით არის განპირობებული. ჰოლანდიაში ეთნიკურ განსხვავებას გაცილებით დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ, ვიდრე სხვა რომელიმე სახელმწიფოში.
1983 წლის ოფიციალურ მოხსენებაში უმცირესობების შესახებ ჰოლანდიის მთავრობა მულტიკულტურული საზოგადოების შექმნის აუცილებლობაზე საუბრობს. ყურადღება უნდა გამახვილებულიყო უმცირესობათა (საბოლოო ჯამში მუსულმანთა) კულტურულ ფონზე. საუბარია რელიგიაზე. ჰოლანდიის ხელისუფლება თვლიდა, რომ რელიგიის მეშვეობით ადამიანებში თავმოყვარეობის გაღვიძება სხვადასხვა ეთნიკური ჯგუფის წევრთა ემანსიპაციას შეუწყობდა ხელს. სახელმწიფოს გენერალურმა პოლიტიკურმა კურსმა კულტურული პლურალიზმისა და ეთნიკური უმცირესობების მხარდაჭერაში პოვა ასახვა. 10 წლის შემდეგ ჰოლანდიელებმა ამ კურსს მკვეთრად გადაუხვიეს. შემობრუნება 1994 წელს დაიწყო. იმიგრანტებს მოთხოვნა წაუყენეს: ისინი მაქსიმალურად უნდა ჩართულიყვნენ ინტერგრაციის პროცესში. იმიგრანტებს, რომლებიც არ წარმოადგენდნენ ევრო კავშირის რომელიმე სახელმწიფოს, ჰონალდიური ენისა (500 საათი) და სოციოლოგიის კურსები (100 საათი) უნდა გაეარა, რათა ჰოლანდიის შესახებ საბაზისო ცოდნას დაუფლებოდნენ. 1994 წლიდან ჰოლანდიელებს აღარ ხიბლავდათ მულტიკულტურული მიდგომა. სახელმწიფომ ყურადღება ინტეგრაციასა და საზოგადოების საერთო ფუნდამენტურ ღირებულებებზე გაამახვილა. თუმცა, ჰოლანდიაში შემდგომ ბევრს საუბრობნდნენ იმაზე, რომ ინტეგრაციის სასარგებლოდ ბევრი არაფერი გაკეთებულა. 11 სექტემბრის შემდეგ ევროპაში ისლამოფობიამ იფეთქა. ჰოლანდიაში ამ დროს სხვადასხვა რელიგიისა და ეთნოსის წარმომადგენლები ღირებულებების გაერთგვაროვნებასა და დაკარგვაზე ჩიოდნენ, რის გამოც მულტიკულტურული სოციალური მოდელი კვლავ აქტუალური გახდა. ჰოლანდიელებმა, საბოლოო ჯამში, უარი თქვეს ისეთ სოციალურ ერთობაზე, რომელიც რასიზმსა და ქსენოფობიას ფართო გასაქანს მისცემდა. რელიგია აღიარებულ იქნა, როგორც უმნიშვნელოვანესი სოციალური ფაქტორი. ინტეგრაციამ ამჯერად უკანა პლანზე გადაიწია. ჰოლანდიაში დემოკრატიულ ფუნდამენტურ უფლებებზე დაიწყეს ფიქრი. იასმინ ალიბაი-ბრაუნი თავის წიგნში _ ,,მულტიკულტურალიზმისაკენ” _ წერს: ,,...მულტიკულტურული დისკურსის, პოლიტიკისა და სტრატეგიების სამმა ათწლედმა მხოლოდ და მხოლოდ ზედაპირული ცვლილებები მოგვცა. ჩემი აზრით, თავი უნდა დავაღწიოთ ძველ ბრიტანულ მულტიკულტურალიზმს და წინ უნდა წავიდეთ”. ნუთუ, ეს ნიშანია პოსტმოდერნიზმის დასასრულისა?

ჟურნალი ,,ზღვარი‘‘ #4. 2007


რალფ გადბანი

კულტურული ფაქტორები: ,,ცრურწმენა” და რელიგია ამერიკის შეერთებული შტატების მაგალითზე

მარგარეტ პაიერი

შესავალი


თუ კარგად გავეცნობით ამერიკის შეერთებული შტატების საზოგადოებაში არსებულ შეხედულებებს რელიგიის თაობაზე, ასევე ამერიკელების რელიგიურ წარმოდგენებს, ადვილად მივხვდებით, რომ ამერიკის შეერთებული შტატები რელიგიური სახელმწიფოა, გაცილებით რელიგიური, ვიდრე, მაგალითად გერმანია. ეს ასეა მიუხედავად იმისა, რომ აშშ-ში, ევროპისაგან განსხვავებით, არ არსებობს სახელმწიფო ეკლესია, პირიქით: ამერიკაში სახელმწიფო და ეკლესია მკვეთრადაა ერთმანეთისაგან გამიჯნული. აშშ-ში რელიგია კომუნიკაციის ხელშემწყობი ფაქტორია. რელიგიური ინსტიტუტები და ჯგუფები შეხვედრებისა და საერთო მოქმედებების შესაძლებლობებს იძლევიან. რელიგიური კუთვნილება ბიძგს აძლევს ისეთი კავშირების შექმნას, რომელიც ფრიად სასარგებლოა ადამიანისათვის სამსახურში, პოლიტიკასა თუ მოღვაწეობის სახვა სფეროებში. ამიტომ, არ უნდა გაგვიკვირდეს ის, რომ მაგალითად მნიშვნელოვან თანამშრომლებთან ურთიერთობის დამყარებისათვის ადამიანს ხშირად პროფესიულ წარმატებასთან შედარებით ეკლესია და სინაგოგა უფრო ეხმარება. რელიგია საზოგადოებას აშშ-ში ხშირად სხვადასხვა რელიგიებსა თუ დენომინაციებს შორის ურთიერთობებისათვის საუკეთესო შესაძლებლობებს სთავაზობს. მაგალითად, კალიფორნიის შტატში, ქალაქ ბერკლიში, ფუნქციონირებს კურსდამთავრებულ თეოლოგთა კავშირი (Graduate theological Union [www.gtu.edu]), რომელიც თეოლოგიური პროფილის მქონე საერთო საზოგადოებრივი საგანმანათლებლო დაწესებულებაა, განკუთვნილი სასულიერო თუ ნებისმიერი დაინტერესებული პირისათვის. ეს ინსტიტუტი თანაბრად ხელმისაწვდომია კათოლიკეების (დომინიკანელების, ფრანცისკანელების, იეზუიტების), ლუთერანების, ანგლიკანების (ეპისკოპალური ეკლესია), პრესბიტერიანელების, ბაპტისტების, უნიატების, სხვა პროტესტანტების, მართლმადიდებელი ქრისტიანების, იუდეველებისა და ბუდისტებისათვის. მსგავსი რამ ხომ სრულიად წარმოუდგენელია, მაგალითად, გერმანიაში!აშშ-ში რელიგია კომუნიკაციისათვის დამაბრკოლებელიც შეიძლება აღმოჩნდეს. ბზარი რელიგიურ ლიბერალებსა და კონსერვატორებს შორის ძალზედ დიდია. ფუნდამენტალიზმი და ევანგელიკალიზმი ერთის მხრივ განხეთქილებას, მეორეს მხრივ კი აგრესიულ მისიონერობას აძლევს ბიძგს. მსგავსი შეხედულებების მქონე ადამიანები ძალადობენ ყველაფერზე, რაც უღმერთობად (მაგალითად, აბორტის კლინიკები) მიაჩნიათ. გარდა ამისა, ამერიკის შეერთებული შატატების ბევრ საჯარო ბიბლიოთეკასა და სკოლაში წააწყდებით ცენზურას, რაც უმეტეს წილად რელიგიური მოსაზრებებითაა განპირობებული. რელიგია აშშ-ში მეტად წინააღმდეგობრივ ფენომენს წარმოადგენს:ო თუ ამერიკა ერთის მხრივ რელიგიური მოსაზრებების გამო დევნილთა ნავსაყუდელი იყო, მეორე მხრივ გულწრფელი ათეისტი ვერასოდეს გახდება ამ სახელმწიფოს პრეზიდენტი.ო თუ აშშ ერთის მხრივ წარმოდგენს ერთგვარ რელიგიურ სუპერმარკეტს პოზიტიური თვალსაზრისით, მეორე მხრივ, ამ ქვეყანაში ფართო გასაქანი აქვს რელიგიურ შეზღუდულობას (მაგალითად ევოლუციონიზმის თეორიასთან მიმართებაში). თუ ამერიკის შეერთებულ შტატებში ერთის მხრივ სახელმწიფო და ეკლესია რეალურადაა ერთმანეთისაგან გამიჯნული, მეორე მხრივ ამერიკელი პოლიტიკოსები უსინდისოდ და ფარისევლურად იყენებენ რელიგიას თავიანთი ინტერესებისათვის.





USA = One Ntion under Good





რობერტ ბელაჰი (Robert Bellah) წერდა, რომ ამერიკული ლეგიტიმურობის მითოსში უმნიშვნელოვანეს ელემენტებს სამოქალაქო რელიგია (civil religion) და უტილიტარული სეკულარული იდეოლოგია წარმოადგენს. სამოქალაქო რელიგია ებრაულ-ქრისტიანული სიმბოლოებითა და ღირებულებითი წარმოდგენებითაა გაჯერებული. ეს სიმბოლოები და ღირებულებები ერში ღვთაებრივი წესრიგის იდეას განასახიერებენ; ისინი განსაზღვრავენ ერის მიზანს და მის გენეზისს. უტილიტარისტული იდეოლოგია განმანათლებელთა პოლიტიკური ფილოსოფიიდან იღებს სათავეს. იგი ერს უდგენს მასშტაბებს სახელმწიფოს მართვის ადექვატური მეთოდებისათვის. აქ საუბარია იმ ფუნდამენტურ ღირებულებებზე, როგორიცაა სიცოცხლე, თავისუფლება, ან კიდევ სწრაფვა ბედნიერებისა და კეთილდღეობისაკენ. ორთავე კულტურული ტრადიცია ამერიკაში ისტორიულად ყოველთვის ნაციონალური ჯვაროსნული ომების გამართლებას ემსახურებოდა. ანალოგიური ვითარებაა დღესაც: ამ ტრადიციებს აშშ-ში პოლიტიკური ექსცესების მოსაგვარებლად იყენებენ. სამოქალაქო რელიგია დღეს ამერიკული კულტურის ყველაზე თვალსაჩინო განზომილებას წარმოადგენს. პრეზიდენტობის კანდიდატები საარჩევნო კამპანიის დროს ცდილობენ ებრაულ-ქრისტიანული ტრადიციებიდან ერთ-ერთის მიმართ თავიანთი ლოიალური დამოკიდებულების დემონსტრირება მოახდინონ. ამერიკის პრეზიდენტის ინაუგურაცია უფლისადმი თაყვანისცემის რიტუალია. დიდი პოლიტიკური მოვლენების დროს ამერიკელები ლოცვით შესთხოვენ უფალს კეთილდღეობასა და მშვიდობას. მიუხედავად კონსტიტუციით გათვალისწინებული შეზღუდვებისა, მნიშვნელოვან დღესასწაულებზე რელიგიური და პოლიტიკური სიმბოლოების დემონსტრირება იშვიათობას არ წარმოადგენს. სამოქალაქო რელიგია ამერიკელების, როგორც სხვა ხალხებთან შედარებით ღვთისმოშიში და ამავე დროს რელიგიური თავისუფლებისათვის მებრძოლი ხალხის, იმიჯს აყალიბებს. ის საზოგადოებაში ნერგავს რწმენას, რომ თითქოს ამერიკელ ხალხს უფალმა განსაკუთრებული მისია დააკისრა. მიუხედავად ყოველივე ზემოთქმულისა, სამოქალაქო რელიგია ამერიკაში ძლიერ დანაწევრებულია. სხვა რელიგიების მსგავსად არც სამოქალაქო რელიგიაში არსებობს საერთო ენა. ის ვერ აერთიანებს ამერიკელთა უმრავლესობას საერთო იდეალების ირგვლივ. ეს არის სიტუაცია, რომელიც ძალიან გავს ბაბილონის გოდოლის შენებისას ენათა აღრევის ამბავს. ამერიკის შეერთებულ შტატებში არსებობს სხვადასხვა ტრადიციები, რომლებიც საზოგადოებას მეტად განსხვავებულ შეხედულებებს სთავაზობს იმის თაობაზე, თუ როგორი შეიძლება (და უნდა) იყოს ამერიკა. კონსერვატორების სამოქალაქო რელიგიას ძალიან ცოტა რამ აქვს საერთო ლიბერალების სამოქალაქო რელიგიასთან. კონსერვატორებისათვის ამერიკული ლეგიტიმურობა ეფუძნება ,,მითოსს ერის გენეზისის შესახებ”, რომლის მიხედვითაც, ამერიკის შეერთებული შტატები მსოფლიოს ღვთაებრივი მიზნების აღსასრულებლად მოევლინა. ისტორიის ამდაგვარი ინტერპრეტაცია ამერიკული სახელმწიფოს ლეგიტიმურობის საფუძველს წარმოადგენს. ეს იმიტომ, რომ ამერიკელი მამა-დამფუძნებლები ებრაულ-ქრისტიენული ღირებულებითი წარმოდგენებით ხელმძღვანელობდნენ. მაშინაც კი, როდესაც ამერიკის ზოგიერთი პრეზიდენტის (ვაშინგტონი, ფრანკლინი, ვაითერსპონი, ადამსი) პირადი რწმენა ამ სტანდარტებს არ ემთხვეოდა, ნებისმიერ შემთხვევაში მათთვის ამოსავალი წერტილი მაინც ბიბლია იყო. მათ მშვენივრად იცოდნენ, თუ სახელმწოფოს რომელი ფორმა იქნებოდა მათთვის ყველაზე მისაღები. ფრანც შეფერი თავის წიგნში _ A christian Manifesto [1981] _ მამა-დამფუძნებლებზე შემდეგ რამეს წერს:,,ამ ადამიანებმა მშვენივრად უწყოდნენ, რასაც აკეთებდნენ. მათ ნდობა გამოუცხადეს უზენაეს არსებას, შემოქმედს, აბსოლუტურ სინამდვილეს, რომლის გარეშეც უაზრობა იქნებოდა დამოუკიდებლობის დეკლარაცია და ყველაფერი, რაც მას შემდგომ უნდა მოჰყოლოდა. ისინი იყვნენ დიდებული ადამიანები, რომელთაც ზუსტად ესმოდათ, თუ რაზე იყო საუბარი.”შეფერი, დანარჩენი ევანგელისტების მსგავასად, აქტიურად უჭერდა მხარს ახალი მემარჯვენეების პოლიტიკას. ამ თვალსაზრისით, მას მკაფიო წარმოდგენა ჰქონდა იმ ბოროტების თაობაზე, რომელიც თითქოს ამერიკულ კულტურას ემუქრებოდა. შეფერის აზრით, ეს საფრთხეები განპირობებულია იმით, რომ ერმა ებრაულ-ქრისტიანულ შეხედულებებს მატერიალისტურ-ჰუმანური მსოფლმხედველობა ანაცვალა. ის დარწმუნებულია, რომ ამერიკული სახელმწიფოს ფუნდამენტური პრინციპები არანაირ ცთომილებას არ შეიცავს. ის ფიქრობს, რომ ამერიკული ლეგიტიმურობის დღეგრძელობა ბიბლიური იდეალებისადმი ქვეყნის ერთგულებაზეა დამოკიდებული. ის, რომ ამერიკული სახელმწიფო ბიბლიურ პრინციპებს ეფუძნება, XIX საუკუნის ამერიკაში ყველაზე გავრცელებული შეხედულება იყო. ერნესტ ლი ტუვისონმა ამერიკას უწოდა ,,ხსნის ერი”. ამერიკული ერი ,,რჩეული ერია”. ის არსებობს იმისათვის, რომ აკეთოს უფლის საქმე დედამიწაზე. ამერიკა ძლიერი და დიდია. ამერიკული ქალაქები და სოფლები ყვავის. ამერიკელი ავტორები სრულიად გულწრფელად გვარწმუნებენ იმაში, რომ უფლის სასუფეველი ფაქტობრივად მოახლოვებულია და ის ამერიკაა. ჰერმან მელვილმა (1819-1891) 1855 წელს დაწერა რომანი თეთრი მოსასხამი. მელვილი ამ ნაწარმოებში ამერიკას მოიხსენიებს, როგორც ,,ჩვენი დროის ისრაელს”. ამერიკელ ერს იგი უწოდებს ,,პოლიტიკურ მესიას”, რომელმაც ,,სამყაროს თავისუფლების კიდობანი უნდა ააგოს”. ვალტერ უიტმანის (1819-1892) ეპიკურ ლექსში _ მოგზაურობა ინდოეთში _ ამერიკის კონტინენტის ცივილიზაციური მიღწევები და ბუნების მშვენიერებაა აღწერილი. ლექსის ავტორი ერის საოცრებებსა და ინდოეთში მოგზაურობას უფლის განზრახვას უკავშირებს:





,,ადამიანო, ნუთუ ვერ ხვდები უფლის ზრახვას დასაბამიდან?


რომ უნდა გახდეს ეს სამყარო მშვიდობიანი,


რომ ერთმანეთთან იარსებონ ხალხებმა წყნარად,


რომ დრო და სივრცე არ იქნება ხელის შემშლელი,


ადამიანი გადალახავს ოკეანეებს,


და სიშორეთი დაიძლევა სულ მოკლე დროში,


აღარ იქნება მსოფლიოში ცალკე ქვეყანა,


ერთიანობას შეერწყმება მათი საზღვრები.”





XX ს-ის პირველ ნახევარში, რომელშიც ასევე მრავლად იყო ომები და ეკონომიკური კრიზისები, რელიგიური თუ საერო მწერლების აღტკინება ამერიკის ათასწლოვანი მომავლით თითქოს დაცხრა. როდესაც ამერიკა კვლავ აღმოჩნდა მსოფლიოს ეკონომიკური და სამხედრო ძლიერების მწვერვალზე, ტრადიციულმა შეხედულებებმა აქტუალობა დაიბრუნა. მეტად პოპულარული გახდა ლოზუნგი: ,,ერთი ერი უფლის მფარველობის ქვეშ” (One Nation under Good). არსებობს უამრავი განმარტება ამ მოწოდებისა. რა იგულისხმება აქ ერში? ,,გაერთიანებული”, ,,ერთადერთი”, ,,საუკეთესო”, ,,წამყვანი” თუ ,,განსაკუთრებული”? ნორმან ვინსენტ პეილი (1898-1993) თავის წიგნში _ One Nation under Good _ წერს, რომ ამერიკის შექმნის დროს ამერიკელებს თურმე ჩაესმათ ღვთის სიტყვა, რამაც ამერიკელი ხალხის მაღალ სულიერებასა და განსაკუთრებულ მისწრაფებებში პოვა ასახვა. ევანგელისტი ავტორი როუზ უოლტონი თავისი, ანალოგიურად დასათაურებული, წიგნის დასკვნით ნაწილში წერს, რომ ამერიკის კონსტიტუცია ,,უფლის მიერ იყო ნაკარნახევი”. XX ს-ის 60-იანი წლების ბოლოს და 70-იან წლებში ამერიკა ვიეტნამში სამხედრო ოპერაციებს აწარმოებდა, რადგანაც ამერიკული მიზნები კითხვის ნიშნის ქვეშ იდგა. ცხოვრების ამერიკული სტილის დამცველები ცდილობდნენ, ამერიკის ისტორიაში ღვთაებრივი ლეგიტიმურობის კონკრეტული ფაქტები აღმოეჩინათ. ედვარდ ელსონი ამბობდა, რომ ამერიკა _ ეს ,,სპირიტუალური მოძრაობაა”, რომლის ამისავალი წერტილიც თავად უფალია. მის ბედს კი სული წმიდა განაგებს. საინტერესოა ასევე ერთი ქრიასტიანი საქმოსნის ჯორჯ ოტისის აზრები: ,,ამ ქვეყნის შექმნაში ღმერთის ხელი ურევია. თავად ქრისტემაც მეორედ მოსვლისათვის ამერიკა აირჩია.” დეილ ევანს როჯერსი ამავე სულისკვეთებით ამტკიცებს, რომ თავდაპირველად ამერიკა უფლის ჩანაფიქრს წარმოდგენდა. მოგვიანებით კი იგი ადამიანებმა უფლის განგებით რეალურად დააარსეს. ევანგელისტები და ფუნდამენტალისტები უფალთან ამერიკის მჭიდრო ისტორიული კავშირის დასასაბუთებლად საკუთარ რელიგიურ ღირებულებებს იშველიებენ. ამერიკის ისტორიის მათეული ვერსია იმ პერიოდის ირგვლის ტრიალებს, რომელშიც ეს ღირებულებები უპირობოდ იყო აღიარებული. ისინი პირდაპირ თუ ირიბად ამ ისტორიული ეპოქისათვის დამახასიათებელი წესრიგის აღდგენას ითხოვენ, რაც, მათი აზრით, ამერიკაში ცხოვრების ისეთი სტილის შექმნას მისცემს ბიძგს, რომელთან იდენტიფიცირებასაც თავისუფლად შეძლებენ. ევანგელისტური მოძღვრება მკაფიოდ განასხვავებს ერთმანეთისაგან პირად რწმენასა და სახელმწიფოს რელიგიურ ისტორიას. ასე რომ, ნებისმიერი ტიპის რელიგიური ნაციონალიზმის გამოვლინება, ალბათ, გამონაკლისად უნდა აღვიქვათ. პიროვნების ხსნა, სულიერი ზრდა, ბიბლიის ცოდნა და რელიგიური თემების მოთხოვნილებები პირველ ადგილზე დგას. ამერიკის ისტორიაში ღვთაებრივი წინასწარმეტყველების ადგილით კი ევანგელისტური მოძღვრება არ ინტერესდება. თავად ჯერი ფალუელი თავის წიგნებსა და ქადაგებებში იშვიათად ეხება ღმერთისადმი ამერიკელთა კოლექტიურ დამოკიდებულებას. კონსერვატიული სამოქალაქო რელიგია ევანგელისტებთან და ფუნდამენტალისტებთან ასოცირდება იმდენად, რამდენადაც ის მათთვის წარმოადგენს არა კულტის საგანს, არამედ წინასწარ გააზრებულ დამოკიდებულებას. კონსერვატიულ სამოქალაქო რელიგიაში ამერიკა ბიბლიურ რწმენასთანაა იდენტიფიცირებული. თუმცა, ამ ტრადიციის მატარებელი ადამიანები ხშირად ცდილობენ, თავიდან აიცილონ მსგავსი ინტერპრეტაციები. არ არსებობს კავშირი ღვთაებრივ შეკვეთასა და მის მიწიერ გამოვლინებას შორის. კლასიკური თეოლოგიური დემოკრატია განმარტავს, რომ ერთმანეთისაგან უნდა განვასხვავოთ ღვთაებრივი სივრცე და მიწიერი სამყარო. ღვთაებრივი სივრცე ტრანსცენდენტული იდეალია და იქ განკითხვის ჟამს უფალი რჩეულ ერს, რჩეულ ხალხს უხმობს. ღვთაებრივი სივრცე ხშირად აღიქმება, როგორც ზეციური სამყარო, გნებავთ სამეფო, რომელიც კაცობრიობის აღსასრულის შემდეგ დედამიწაზე შეიქმნება. დაუშვებელია მისი ჩანაცვლება რომელიმე თანამედროვე სახელმწიფოთი, მათ შორის, ამერიკით. სენატორი მარკ ჰატფილდი ევანგელისტ ქრისტიანს, რომელსაც პოლიტიკური კარიერის გაკეთება სურს, ურჩევს, რომ ის ,,უფალს უფრო მეტად უნდა დაემორჩილოს, ვიდრე ადამიანს” და ამავე დროს პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებს გვერდით არ დაუყენოს ბიბლიური პრინციპები. თუ ბიბლიურ რწმენას ეროვნული სიამაყე ჩაანაცვლებს, მაშინ მივიღებთ ერეტიკულ სამოქალაქო რელიგიას, რომელიც პოლიტიკურ წესრიგს ,,პანიკურ რეჟიმში ამყოფებს” და ,,აღარაფერი აქვს სართო მშვიდობასთან, ხსნასთან და ღვთაებრვი სამართლიანობის ნორმასთან.”ანალოგიურს ამტკიცებს ჯერი ფალუელიც: ,,ამერიკა არ არის ღვთაებრივი სამყარო”. არც დანარჩენ კონსერვატორებს სურთ უკრიტიკო აღიარება იმ აზრისა, რომ ამერიკა თითქოს მხოლოდ და მხოლოდ ქრისტიანულ პრინციპებს ეფუძნება. ევანგელისტი ავტორები რობერტ ლინდერი და რიჩარდ პირარდი თავიანთ ნაშრომებში, რომლებიც ამერიკულ პოლიტიკურ რელიგიას ეხება, აღნიშნავენ: ,,აღმაშფოთებელია ის, რომ ამ აზრს ბევრი მორწმუნე იზიარებს. გარდა ამისა ის კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს ღვთაებრივი ჭეშმარიტების უცთომელობას და შეუცნობლობას.” ზოგადად რომ ვთქვათ, კონსერვატიული სამოქალაქო რელიგია ღვთაებრივ სამყაროში უპირატესობას ამერიკას ანიჭებს. ფალუელი ასეთ რამეს ამბობს: ,,ამერიკელი ერი არ არის დაზღვეული შეცდომებისაგან, მაგრამ ის უდიდესი და ყველაზე გავლენიანი ერია მსოფლიოში. ჩვენ გვაქვს საკმარისი რესურსები და გვყავს ადამიანები, რათა მთელი სამყაროს ევანგელიზაცია მოვახდინოთ.” ორგანიზაციის _ ამერიკული კოალიცია ტრადიციული ღირებულებებისათვის _ ლიდერი ტიმ ლეიჰეი ანალოგიურ მოსაზრებას ასე აყალიბებს: ამერიკის გარეშე ,,ჩვენ სამყაროში არავინ იბრძოლებდა სულისათვის; იქ უფრო ტოტალიტარული ჰუმანისტური სახელმწიფო იარსებებდა”. მოსაზრება ამერიკის მიერ მსოფლიოს ევანგელიზაციასთან დაკავშირებით კონსერვატიული სამოქალაქო რელიგიის წარმომადგენელთა შორის ფართოდაა გავრცელებული. ამ მოსაზრების მიხედვით, უფალს სურს, რომ ამერიკამ თავისი უპირატესობა მსოფლიოში ქრისტიანობის საქადაგებლად გამოიყენოს. ზოგიერთი ევალგელისტური ესხატოლოგიის მიხედვით კი, ეს არის უკანასკნელი ამოცანა, რომელიც ქრისტეს ,,მეორედ მოსვლის” წინ უნდა აღსრულდეს. ამერიკის კეთილდღეობა და ძლიერება უფლის მიერ ნაბოძები წყალობაა და ეს ქვეყანა უმნიშვნელოვანესი ღვთაებრივი ამოცანების შესრულებას ემსახურება. ასეთი შეხედულებები ძლიერ მისიონერულ მისწრაფებებთან ერთად გასაკუთრებით კონსერვატიულ დაჯგუფებებშია გავრცელებული. ორგანიზაციის campus crusade for christ (http://www.ccci.org/) დამფუძნებელი ბილ ბრაიტი წერს: ,,უფალმა ამ ქვეყანას ულევი რესურსი, მუშახელი და ფინანსური საშუალებები უბოძა. [მან]... დახმარებისათვის ამერიკას მიმართა, რათა დანარჩენ სამყაროს თავისი სიყვარული და მოწყალება გადასცეს.”იმის მიუხედავად, რომ ღვთაებრივ და პროფანულ სამყაროებს შორის ფორმალური მიჯნაა, კონსერვატიული დოქტრინა სახელმწიფოს იმ ფორმას, რომელიც ამერიკაში არსებობს, დიდწილად ღვთაებრივ ავტორიტეტს მიაწერს. მართალია, ადამიანთა მმართველობა სრულად ვერ შეესატყვისება ღვთაებრივ იდეალებს, მაგრამ მაინც სარგებლობს უფლის მხარდაჭერით, ვინაიდან ის სოციალური წესრიგის გამართლების იარაღია. ამიტომაც დაუშვებელია ამ წესრიგის კითხვის ნიშნის ქვეშ დაყენება და მის წინააღდეგ წასვლა გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც აღმსარებლობის თავისუფლების სახელით ქრისტიანული სამართალი ირღვევა. christianity today –ის ყოფილი გამომცემელი კენეთ კანტცერი ამბობს: ,,ჩვენ აუცილებლად უნდა ვაღიაროთ ის მოვალეობები, რომელიც უფალმა სახელმწიფოს დაუდგინა. ამ მოვალეობათა ბოროტად გამოყენებამ მრავალი საშიშროების წარმოშობას შეიძლება მისცეს ბიძგი, თუმცა ეს არ აკნინებს მათ ღვთაებრივ წარმომავლობას და შესაბამისად ჩვენს მხარდაჭერასაც იმსახურებს.” ამერიკის შემთხვევაში ამ არგუმენტს, როგორც წესი, კონსერვატორული ფერი დაკრავს. თუმცა როდესაც საერთაშორისო შედარებაზე მიდგება საქმე, ევანგელისტებს ამერიკაში თავისუფლად შეუძლიათ თავიანთ რელიგიურ თავისუფლებაზე მიუთითონ. სამოქალაქო რელიგია გარდა სახელმწიფოებრივი ცნობიერებისა, ამერიკული ეკონომიკური სისტემის გამართლების ელემეტებსაც შეიცავს. აქ საუბარია კაპიტალიზმის ლეგიტიმაციაზე, სადაც მრავლადაა პარალელები ეკონომიკურ პრინციპებსა და ბიბლიურ მოძღვრებებს შორის. ეკონომისტი ჯორჯ გილდერი, რომელიც მორწმუნე ევანგელისტია, ამბობს: ,,ქრისტიანობის ფუნდამენტური პრაქტიკული პრინციპი ასეთია: ,,მიეცი და მოგეცემა”, მაგრამ თუ კერძო საკუთრება არ გაქვს, ვერაფერს გასცემ... სოციალიზმი ქრისტიანობას ემტერება, ხოლო კაპიტალიზმი, თავისი არსით, არის ცხოვრების ისეთი ფორმა, რომელიც ძალიან ახლოს დგას რელიგიურ ჭეშმარიტებასთან.” ჩვენ შეგვიძლია დავასახელოთ შემთხვევა, როდესაც გილდერი მოციქულ პავლეს სწავლებაზე ამახვილებს ყურადღებას: ,,კაპიტალიზმის ყველაზე დიდი ჭეშმარიტება არის რწმენა, იმედი და სიყვარული.” ამერიკული კაპიტალიზმის აპოლოგეტთა შორის მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს ჯერი ფალუელსაც: ,,მე მჯერა კაპიტალიზმის, თავისუფალი ბაზრის და კერძო საკუთრების... ადამიანებს უნდა ჰქონდეთ კერძო საკუთრების ფლობის, შრომის, წარმატების მოპოვების, ფულის შოვნის და გამარჯვების უფლება.”ფალუელისათვის ეს არა მხოლოდ პირადი აზრი, არამედ, პირველ რიგში, უფლის სიტყვაა: ,,უფალს უყვარს თავისუფლება, კერძო საკუთრება, კონკურენცია, სიბეჯითე, შრომა და მოგება. ყოველივე ეს ძველ და ახალ აღთქმაში უფლის სიტყვებითაა აღბეჭდილი.”ტელემქადაგებელი პეტ რობერტსონი, ეფუძნება რა ჯორჯ გილდერის აზრებს, შემდეგ დასკვნამდე მიდის: ,,თავისუფალი ბაზრის სისტემა აკმაყოფილებს ადამიანის ღვთაებრივ მოთხოვნილებას, იზრუნოს მოყვასის თავისუფლებაზე.” ქრისტიანი ავტორი რონალდ ნეში განთავისუფლების თეოლოგიის წინააღმდეგ ილაშქრებს, ვინაიდან მასში სახიფათო სოციალისტურ ტენდენციებს ხედავს. მისი აზრით, უპირატესობა კაპიტალიზმს უნდა მიენიჭოს, ვინაიდან ,,სულიერი თავისუფლება” ,,ეკონომიკური თავისუფლების” გარეშე ვერ იარსებებს. ამერიკული სამოქალაქო რელიგიის ლიბერალური ვერსიის წარმომადგენლებს შორის ძალიან ცოტა თუ მოიძებნება ისეთი, ვინც ყურადღებას მამა-დამფუძნებელთა რელიგიურ შეხედულებებზე ამახვილებს და სჯერა, რომ ამერიკა უფლის რჩეული ერია და რომ ქვეყნის კეთილდღეობა და ძლიერება უფლის წყალობაა. კაპიტალიზმის რელიგიური აპოლოგია ლიბერალებისათვის ტაბუირებულია. სამოქალაქო რელიგიის ლიბერალური ვერსია ამერიკაში სულ სხვა რელიგიურ ღირებულებით წარმოდგენებს ეფუძნება და სულ სხვაგვარად წარმოაჩენენ ამერიკელ ერს, ვიდრე კონსერვატორები. ლიბერალები აქცენტს არა ერზე, როგორც ასეთზე, არამედ კაცობრიობაზე აკეთებენ. ლიბერალების აზრით, ამერიკა გლობალურ პასუხისმგებლობას იმიტომ კი არ ატარებს, რომ ღვთის რჩეული ერია, არამედ იმიტომ, რომ ის მდიდარია რესურსებით, პასუხისმგებელია მსოფლიოს უამრავ თანამედროვე პრობლემაზე და ბოლოს და ბოლოს მსოფლიო თანამეგობრობის წევრია. აქედან გამომდინარე, ამერიკა მოვალეა თავისი წვლილი შეიტანოს სიძნელეების დაძლევის საქმეში. ლიბერალური სამოქალაქო რელიგიის შუა გულში არა ებრაულ-ქრიატიანული ტრადიციები, არამედ ადამიანის ფუნდამენტური უფლებები დგას. ლიბერალები ყურადღებას ამახვილებენ ბირთვულ განიარაღებაზე, ადამიანის უფლებებზე, შიმშილზე, მშვიდობასა და სამართლიანობაზე. მათ ეს თემები იმიტომ კი არ წამოსწიეს წინ, რომ წმინდა მისია აქვთ შესასრულებელი, არამედ იმიტომ, რომ აქ საქმე სიკვდილ-სიცოცხლის საკითხს ეხება.





თენგიზ დალალიშვილის თარგმანი